اوج گیری کشاکش‌ها برای تصاحب حکیم ایرانی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: امروز ۲۱ اسفند، روز بزرگداشت یکی از قله‌های شعر و ادب فارسی است؛ حکیم نظامی گنجوی، شاعر بزرگ قرن ششم که شاهنامه فردوسی را پیش چشم داشته و بعد از خودش برای سعدی بزرگ تری کرده‌است. نظامی که متولد شهر گنجه در کشور آذربایجان کنونی است، بسیار به ایران و فرهنگ ایرانی دلبستگی دارد و در منظومه هفت‌پیکر عشق خود به ایران را به بهترین نحو ابراز کرده‌است: «همه عالم تن است و ایران دل/ نیست گوینده زین قیاس خجل».

به گواه استادان و کارشناسان ادبیات فارسی، نظامی یک بیت شعر ترکی ندارد، اما جالب است که مقامات کشور آذربایجان هنوز هم ادعای مالکیت نظامی گنجوی را دارند و او را یک شاعر آذربایجانی می‌دانند. این‌جاست که نقش نهاد‌های فرهنگی کشورمان مشخص می‌شود. همه‌ساله در آستانه روز بزرگداشت نظامی گنجوی در سراسر کشور همایش‌ها و نشست‌های مختلف برگزار می‌شود و پژوهشگران درباره تازه‌ترین یافته‌های خود در آثار نظامی سخنرانی می‌کنند. اما بهتر است این مراسم و همایش‌ها در سایر روز‌های سال هم برگزار شود و از سطح دانشگاهی به میان مردم و علاقه‌مندانی که متخصص ادبیات نیستند، برود. در ادامه، گفت‌وگوی ما را با دکتر احمد فرشبافیان، استاد ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز درباره جایگاه نظامی گنجوی در ادبیات و ادعا‌های واهی بر سر تصاحب این شاعر ایرانی می‌خوانید.

نظامی گنجوی، رکن مهم شعر فارسی

دکتر فرشبافیان جایگاه نظامی گنجوی در ادبیات فارسی را این‌طور توصیف می‌کند: «وقتی به تاریخ ادبیات فارسی نگاه و این مسیر را از فردوسی پیگیری می‌کنیم، نظامی گنجوی در قرن ششم را یکی از ارکان شعر فارسی می‌یابیم. نظامی ضمن این‌که جایگاه خودش را در ادبیات فارسی دارد، میراث ادبی گذشتگان مانند فردوسی را هم در بردارد و بعد از خودش بر سعدی تأثیر می‌گذارد. در خمسه نظامی ما با انواع مضامین ادبی مواجه ایم: تعلیمی، غنایی، عرفانی و حماسی. این بی‌نظیر است. نظامی گنجوی به عنوان یک ادیب، در استخدام الفاظ و ساختن ترکیبات و مضامین دلپسند بین شاعران فارسی گل می‌کند و از طرفی در جایگاه یک حکیم، اصطلاحات علمی فراوانی را در آثارش ردیف و در پس هر داستانی، نکات عمیقی را به ما منتقل می‌کند».

حضور پررنگ شاعر گنجه در ادبیات فارسی

بخش گسترده‌ای از ادبیات منظوم فارسی، تقلید از خمسه نظامی است. دکتر فرشبافیان در این‌باره می‌گوید: «در طول تاریخ ادبیات فارسی بیشترین تقلید از آثار نظامی گنجوی شده‌است؛ چه شاعران آذری‌زبانِ فارسی‌سرا، چه شاعرانِ عربی‌سرا و چه شاعرانِ فارسی‌زبان از نظامی بسیار متأثر بوده‌اند. وقتی به آثار فضولی به عنوان یک شاعر سه‌زبانه (آذری، فارسی و عربی) نگاه می‌کنیم، در جای‌جای اشعارش تأثیر نظامی گنجوی را می‌بینیم. حتی آن‌ها که ادعا دارند و می‌خواهند نظامی را تصاحب کنند، به اشعار فارسی نظامی تأسی می‌کنند. در سراسر ادبیات فارسی حضور نظامی گنجوی، مؤثر و پررنگ است».

لزوم توجه بیشتر به آثار نظامی در واحد‌های درسی دانشگاه

استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز معتقد است واحد درسی فعلی مربوط به آثار نظامی در دوره کارشناسی ارشد، جوابگوی نیاز دانشجویان ادبیات فارسی نیست: «ما واحد درسی نظامی و خاقانی را به‌طور مشترک در دوره کارشناسی ارشد تدریس می‌کنیم. ظرفیت واحد‌های درسی محدود است و همه ارکان ادبیات فارسی را باید تا حد امکان بگنجانیم. اما باید برای نظامی گنجوی جایگاه بالاتری قائل شد. اگر بخواهیم منصفانه صحبت کنیم، باتوجه به گستردگی آثار نظامی و جایگاه او، واحد درسی اختصاص داده شده به این شاعر کافی نیست و باید بیشتر باشد. در دانشگاه تبریز نظامی گنجوی جایگاه خاص خود را دارد و در پایان‌نامه‌ها و مقالات بسیار به آن پرداخته می‌شود. دانشجویان ما به نظامی و خاقانی حساسیت خاصی دارند.»

تاریخ‌تراشیِ بعضی کشور‌ها با ادعای مالکیت نظامی گنجوی

دکتر فرشبافیان درباره ادعای بی‌اساس مقامات کشور آذربایجان درباره مالکیت نظامی گنجوی و معرفی او به‌عنوان یک شاعر آذربایجانی می‌گوید: «آن‌ها افراطی‌هایی هستند که بدون داشتن گنجینه مؤثر و مهمی در تاریخ خودشان، می‌خواهند برای خود تاریخ‌تراشی و تمدن‌سازی کنند. نظامی گنجوی یک بیت شعر ترکی ندارد. مادرِ او کرد بوده و پدرش فارسی زبان. او در «لیلی و مجنون» درباره مادرش گفته: «گر مادر من رئیسه کُرد/ مادرصفتانه پیش من مُرد». درباره پدرش هم سروده: «دهقان فصیح پارسی زاد/ از حال عرب چنین کند یاد».

نظامی گنجوی خودش را این‌طور معرفی می‌کند. در شهر گنجه قرن ششم هم مردمان زبان فارسی دارند. ناصرخسرو وقتی به تبریز می‌آید با قطرانِ شاعر دیدار می‌کند و درباره‌اش می‌نویسد: «در تبریز، قطران نام شاعری را دیدم. شعری نیک می‌گفت، اما زبان فارسی نیکو نمی‌دانست. پیش من آمد دیوان منجیک و دیوان دقیقی بیاورد و پیش من بخواند و هر معنی که مشکل بود از من پرسید». کشور‌های مدعی که نظامی گنجوی را از آن خود می‌دانند، آثار شاعری به نام نظامی قرمانلو را که اهل ترکیه است و متعلق به قرن دهم، وصل می‌کنند به نظامی گنجوی که چهار قرن با او فاصله دارد! یا متأسفانه خمسه را به زبان آذربایجانی ترجمه می‌کنند و رویش نمی‌نویسند: «ترجمه». همین شبهه ایجاد می‌کند برای افراد کم‌اطلاع. سال گذشته در صربستان کنگره نظامی گنجوی، شاعر آذربایجانی راه انداختند. رایزنی فرهنگی ایران هم کنگره‌ای برپا کرد و تأثیر آن کنگره را شست و برد. نظامی گنجوی تصرف‌شدنی نیست».