سلام دوران ما بر ادبیات فاخر درآمدزا

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: چرا تا امروز آثار ادبی ایران برنده جایزه جهانی نوبل نشده؟ برای ایجاد جذابیت عمومی ادبیات چه راهکار‌هایی وجود دارد؟ چرا ادبیات در ایران مانند دیگر رشته‌ها درآمدزا نیست؟ هوش مصنوعی در آینده ادبی، پیروز است یا خلاقیت انسان؟ این بخشی از سوالاتی است که ذهن تعداد زیادی از ما را به خود جلب کرده است. هفته گذشته، نشست پرسش و پاسخ دانشجویان و اهالی ادبیات با دکتر محمود فتوحی رودمعجنی ازجمله استادان زبان و ادبیات فارسی که از سال‌ها پیش پژوهش‌هایی را در زمینه ادبیات ایران و جهان در دستور کار قرار داده و پس از بازنشستگی نیز در کشور‌هایی مانند استرالیا، کانادا و ... اقدامات پژوهشی خود را ادامه داده است، برگزار شد. برخی از مهم‌ترین پاسخ‌های این استاد و پژوهشگر ادبی را در نشست مشترک با دانشجویان در ادامه می‌خوانید.

دوران گذار ادبیات

دکتر فتوحی در ابتدای این نشست با اشاره به وضعیت ادبیات ایران در عصر دیجیتال گفت: هر کشور و فرهنگی چند دوره دارد که یکی از آن‌ها دورانی به نام دوران گذار است. ما نیز در حال حاضر، در دوره گذار پیش از دیجیتال به دوران دیجیتال هستیم. در این دوران ما به‌عنوان کسانی که در حوزه ادبیات فعالیت می‌کنیم باید بررسی کنیم که در عصر دیجیتال باید چه اقداماتی انجام دهیم.

وی افزود: همه ما می‌دانیم بیشترین بخش حوزه مطالعاتی علم ادبیات مربوط به آثار گذشتگان ماست. به عبارتی ادبیات ما آغشته به گذشته است درصورتی‌که عصر دیجیتال درباره آینده به گفتگو می‌نشیند و آینده را رقم می‌زند. سؤال این‌جاست که ادبیات در عصر دیجیتال چه کاربرد‌هایی می‌تواند داشته باشد؟ در روزگار ما سرعت پیشرفت به‌شدت بالاست، ما برای ادامه مسیر زندگی باید به دسترسی‌های روز تسلط پیدا کنیم. باید هرسال و هرروز برنامه‌ریزی‌های هدفمندی برای دهه‌های آینده داشته باشیم. باید حواسمان باشد که این سرعت، ما اهالی ادبیات را از پل دوران گذار پایین نیندازد. تسلط به جهان مدیا، زبان انگلیسی، فنّاوری‌های روز و... از ضروریات دانشجویان، استادان و اهالی ادبیات است. به قول امروزی‌ها پرزنت کردن (معرفی گسترده) اثر را باید به‌خوبی آموخت تا آثار تولیدی‌مان در سطح جهان‌دیده شود.

دکتر فتوحی درباره وضعیت علمی ادبیات در دانشگاه‌های اروپایی و کانادا گفت: در دانشگاه‌هایی مانند «تورنتو» نسلی از محققان که بالای ۵۰ سال سن دارند مانند محققان کشورما دل‌بستگی‌های زیادی به تاریخ و آثار تاریخی دارند؛ اما نسل‌های جدید به دنبال افق‌های تازه ترهستند و به همین دلیل در جهان دیجیتال تسلط‌های خوبی را به دست آورده‌اند تا از این جهان به نفع ادبیات بهره بگیرند. امروز در کانادا وقتی اهالی ادبیات یک مطلب یا کتاب را که در قرن‌های پیش نوشته‌شده جست‌وجو می‌کنند با انواع و اقسام نسخه‌های آن روبه‌رو می‌شوند، اما در ایران در این زمینه دچار مشکلاتی هستیم و زیرساختی اساسی هنوز تعریف‌نشده است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی گفت: ما در ایران اگر بخواهیم در این شرایط از هوش مصنوعی کمک بگیریم، زیرساخت مناسبی نداریم. در کشور ما شاهکار‌های معتبر به‌عنوان یک متن قابل بهره‌برداری در دسترس هوش مصنوعی نیست درصورتی‌که در بسیاری از کشور‌ها حجم گسترده‌ای از این متن‌ها را در اختیار فضای هوش مصنوعی قرارداده اند. درنتیجه این فناوری به‌راحتی اطلاعات را استخراج می‌کند و باسرعت به اَبَرداده‌ها دست پیدا می‌کند. البته این موارد همه به زبان انگلیسی است.

وی افزود: دردیدگاه جهانی، ما دو ساحت داریم که یکی تولید و دیگری فروش علم است. در چین در این زمینه پیشرفت‌های خوبی انجام‌شده و از طریق فروش علم از طریق سایت‌ها درآمد زیادی به دست می‌آورند. حالا سؤال این‌جاست که فروش علم در دانشگاه‌های ایران در چه مرحله‌ای قرار دارد.

راه‌های درآمدزایی از ادبیات چیست؟

وی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان ادبیات را به علم کاربردی درآمدزا برای عموم مردم تبدیل کرد؟ گفت: من بیش از ۵۰ سال با این سوال درگیرم و به نتیجه‌ای که رسیده‌ام، این است که ادبیات، دانشی است که اگر در مسیر درست قرار گیرد درآمد‌های خوبی برای فعالان این عرصه به همراه خواهد داشت. برای اولین گام باید با تمام توان و با تمرکز روی یک یا چند حوزه خاص کارکرد. یکی از راهکار‌ها برای کسب درآمد از دانش ادبیات ترکیب ادبیات با دیگر علوم است. به‌عنوان‌مثال اگر تصمیم گرفتید به سمت ادبیات یا همان ادبیات شناسی بیایید باید ابتدا باید یک ویراستار فعال باشید و بعد زبان جهانی را خوب بدانید. اگر فردی که در حوزه ادبیات فعال است به زبان انگلیسی مسلط شود و در فضایی مثل «یوتیوب» آثارش را ارائه دهد، می‌تواند به درآمد زیادی برسد. ما در ایران، چون مدل‌های کسب درآمدمان هنوز سنتی است به این تفکر اشتباه رسیده‌ایم که از ادبیات نمی‌شود درآمد کسب کرد. پیشنهاد من این است که دانشجویان رشته ادبیات، تکنیک‌های برنامه‌نویسی را یاد بگیرند و با تلفیق ادبیات با معماری یا علوم روزبه درآمدزایی خوبی برسند. در این صورت است که علاوه بر درآمدزایی و ایجاد شوق عمومی، ادبیات روزبه‌روز بیشتر به جامعه امروز گره می‌خورد.

خلاقیت، برگ برنده انسان در برابر هوش مصنوعی

این استاد دانشگاه همچنین در پاسخ به این سوال که با توجه به توانایی‌های هوش مصنوعی در خلق آثار ادبی آیا می‌توان به آینده ادبیات و آثار ادبی امیدوار بود، گفت: مدتی پیش، من از هوش مصنوعی خواستم برای من داستانی جدید با سبک نویسندگی تولستوی بنویسد. او این کار را انجام داد و تا حدود زیادی تشخیص این نوشته از داستان‌های تولستوی مشکل بود. این خطر وجود دارد که هوش مصنوعی وارد رقابت جدی با انسان در تولید هنر‌های ادبی شود، ولی با اطمینان می‌گویم که خلاقیت آدمی هنوز جلوتر است. البته خلاقیتی که دایم در حال تکاپو و رشد باشد.

چرا ایرانی‌ها نوبل ادبیات نمی‌گیرند؟

دکتر فتوحی در پاسخ به این سوال که چرا نویسندگان و شاعران ما تا امروز جایزه نوبل نگرفته‌اند؟ گفت: مدتی پیش توسط یکی از مؤسسات بین‌المللی کتابی از شاعران جهان جمع‌آوری شد، ولی هیچ نامی از شاعران ایرانی در آن نیامده بود. بنده بلافاصله به ناشر این کتاب، نامه نوشتم و گفتم این حذف، عامدانه است. آن‌ها عذرخواهی کردند و دلایلی آوردند که به ضعف کارشناسانشان برمی‌گشت، اما اصل ماجرا در جهانی نشدن آثار ما موضوع دیگری است که با این مطلب بی‌ارتباط نیست.

وی افزود: حجم ترجمه کتاب‌های ادبی ما به زبان‌های دیگر بسیار ناچیز است و دلیل دیگر، این‌که مهاجران ایرانی آن‌چنان‌که باید در معرفی آثار ادبی‌مان به مردم، هنرمندان و مسئولان دیگر کشور‌ها تلاش نمی‌کنند. البته تجربه محدود اهالی ادبیات در نویسندگی نیز بی‌تأثیر نیست. این‌یک واقعیت است که امروز، حجم گسترده‌ای از ادبیات ما به ادبیات آپارتمان‌نشینی تبدیل‌شده است، به عبارتی ما در ادبیاتمان نتوانسته‌ایم دغدغه‌های جهانی انسان را مطرح کنیم.

دکتر فتوحی اظهار کرد: در تشریح دلیل اهدا نشدن جایزه نوبل به آثار ادبی ایرانی، مسئله زبان، عنصری تعیین‌کننده است؛ به این معنی که تا امروز کتاب‌هایی که به زبان انگلیسی نوشته‌شده یا ترجمه‌شده بیشتر شانس دریافت جایزه نوبل را داشته است. در حوزه دریافت جایزه نوبل بسیاری از عامل‌های دیگر ازجمله بومی‌گرایی اثر، رسانه‌ها، مخاطبان و... مؤثرند. به نظر من نبود این موارد و یا کم‌رنگ بودن آن‌ها در دیده نشدن آثار ایرانی در جایزه نوبل تأثیرگذار بوده است.