عزادری‌های مخفیانه در حکومت تزار‌ها با شعر‌های نخستین شاعر آذری مدفون در کربلا

به گزارش مجله خبری نگار/خبرآنلاین-محسن پاک‌آیین: ملامحمد فضولی که در کربلا مدفون است، در اشعار فارسی مقام و منزلت خود را از برکت خاک کربلا دانسته و می‌گوید اشعار من به دلیل این برکت، همیشه مورد احترام است: «چون خاک کربلاست، ˈفضولیˈ مقام من نظمم به هر کجا که رسد، حرمتش رواست زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست.»

ملا محمد فضولی بغدادیˈ شاعر بزرگ آذری زبان متوفی سال ۹۹۷ ه. ق که سراینده اشعار فارسی نیز می‌باشد، نخستین شاعر شیعی است که اشعار و مرثیه‌های وی در کانون توجه مردم جمهوری آذربایجان قرار دارد. در مراسم سوگواری از مرثیه‌های وی در رثای حضرت سید الشهدا (س) و یاران با وفای وی استفاده می‌شود. این شاعر نام آشنا، صاحب کتاب معروف ˈحدیقة السعداءˈ است که به نظم و نثر آذری در ۱۰ باب تألیف شده و بخش اعظم آن به واقعه کربلا اختصاص یافته است.

این کتاب به عنوان یکی از مهمترین ذخایر و منابع ادبی و مذهبی، به زبان آذری، بار‌ها در ایران و جمهوری آذربایجان به چاپ رسیده و از نظر کارشناسان، در قلمرو زبان و ادبیات آذری بی نظیر است و مشابه آن وجود ندارد.

مرثیه‌های بسیار زیبا و آکنده از حماسه فضولی، در خصوص ماه غم انگیز محرم نیز در نوع خود کم نظیر است. چند بیت از آن ترکیب بند چنین است:

تدبیر قتل آل عبا قیلدین‌ای فلک!

فکر غلط، خیال خطا قیلدین‌ای فلک!

برق سحاب حادثه دن تیغلر چکیب

بیر بیر حواله‌ی شهدا قیلدین‌ای فلک!

بیر رحم قیلمادین جگری قان اولانلارا

غربتده روزگاری پریشان اولانلارا!

ترجمه:‌ای فلک، در کشتن آل عبا، تدبیر باطل کرده‌ای

هم غلط اندیشه، هم اوهام عاطل کرده‌ای

خنجر از برق سحاب حادثه بکشیده‌ای

بر شهیدان یک به یک، تازیده ای، تازیده‌ای

رحم ناکردی فلک بر سینه‌های خون فشان

بر پریشان روزگاران و غریبان زمان

ملامحمد فضولی که در کربلا مدفون است، در اشعار فارسی مقام و منزلت خود را از برکت خاک کربلا دانسته و می‌گوید اشعار من به دلیل این برکت، همیشه مورد احترام است:.

چون خاک کربلاست، ˈفضولیˈ مقام من

نظمم به هر کجا که رسد، حرمتش رواست

زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست

خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست

سیاست تزار‌ها در دوران تسلط بر جمهوری آذربایجان این بود که مردمان این سرزمین را از هویت تاریخی، دینی، تشیع و حتی اسلام و ایران دور کنند.

در آن زمان به دلیل سیاست محتاطانه تزار‌ها در برخورد با شیعیان، عزاداری‌های ماه محرم همچون گذشته با رونق قابل توجه ادامه داشت، لیکن با روی کار آمدن کمونیست‌ها و ایجاد اتحاد جماهیر شوروی، مردم جمهوری آذربایجان از انجام مراسم و آئین‌های دینی و مذهبی منع و مساجد، حسینیه‌ها و تکایا تعطیل شدند.

دراین دوره نیز با وجود تمام فشار‌های دولت که حتی با شکنجه، حبس، تبعید و اعدام همراه بود، عاشقان امام حسین (ع) به صورت مخفیانه آیین‌های اسلامی و به ویژه عزاداری سالار شهیدان را در منازل افراد متدین برگزار می‌کردند.

با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱، مردم مسلمان این سرزمین توانستند با حضور دوباره درمساجد و حسینیه‌ها علاقه قلبی خود را به خاندان رسالت نشان دهند. این دوران را می‌توان دوران آغاز حیات مجدد اسلام در میان مردم جمهوری آذربایجان دانست.

علاوه بر اشعار و مرثیه‌های محمد فضولی باید به آثار بزرگانی، چون ˈآخوند ملاحسین مراغه ایˈ معروف به ˈدخیلˈ یکی از مشهورترین و بزرگ‌ترین شاعران نوحه سرای آذربایجان در قرن سیزدهم هجری و صاحب هفت مجلد به نظم و نثر آذری در مدایح و مصایب آل علی (ع)، اشعار ˈمیرزا علی حکیمˈ - ˈلعلیˈ متولد ایروان، ˈ میرزا محمد تقی قمری دربندیˈ متولد تبریز، ˈقاسم بیگ ذاکرˈ شاعر شیعی و مبارز قرن سیزدهم هجری نیز اشاره کرد که سال‌ها در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان زینت بخش مجالس عزاداری سالار شهیدان و یاران باوفایش بوده اند.

ˈخورشید بانو ناتوانˈ دختر مهدیقلی خان از شاعره‌های بلند آوازه آذربایجان و متولد شهر شوشا که به دو زبان فارسی و ترکی شعر می‌سرود و ˈسید عظیم شیروانیˈ متولد شهر شاماخی، ˈملامحمد نخجوانیˈ شاعر، نویسنده و از علمای بزرگ شیعه در قرن چهاردهم هجری و ده‌ها شاعر و نوحه سرای عاشورایی دیگر امروز محل رجوع عاشقان اهل بیت و سخنوران مجالس ماه محرم در جمهوری آذربایجان هستند.

اغلب مردم جمهوری آذربایجان به تکریم شعائر و آیین‌های ماه محرم اعتقاد دارند. در این ایام بویژه در روز‌های تاسوعا و عاشورا مردم از گوش دادن به موسیقی و برگزاری مراسم جشن و عروسی امتناع می‌کنند. در اکثر مراکز فروش آثار صوتی و تصویری، فروش نوا‌های نوحه، مرثیه و روضه رونق می‌یابد. مردم در مساجد جمع می‌شوند و اغلب مساجد دارای برنامه‌های متنوع عزاداری هستند.

از اقدامات دیگری که در ایام ماه محرم به ویژه در روز‌های تاسوعا و عاشورا در جمهوری آذربایجان صورت می‌گیرد، اهداء خون توسط عزاداران می‌باشد.

در دیگر شهر‌های جمهوری آذربایجان از جمله در شهر گنجه نیز مراسم عزاداری ماه محرم به صورت ویژه برگزار می‌گردد. در این شهر مردان و زنان در قالب دسته‌های عزاداری در امامزاده شهر جمع می‌شوند. روزعاشورا محوطه امامزاده شهر گنجه مملو از جمعیت می‌شود و مردم نذورات خود را دراین محل ادا می‌کنند.

جمهوری خودمختار نخجوان نیز از جمله مناطقی است که مردم آن دیار آیین‌های عاشورایی را از هر لحاظ بزرگ می‌دارند. نوحه خوانی، مرثیه سرایی، زنجیر زنی، سینه زنی، قربانی کردن، گستردن سفره احسان، پخش خرما و نذورات دیگر، نمایش صحنه قتال در کربلا و استمداد مظلومانه امام حسین (ع)، برگزاری مراسم ویژه شاخسی و واخسی (شاه حسین، وا حسین)، تعطیل کردن محل کار و بازار و... در ماه محرم از جمله برنامه‌های عاشورایی جمهوری خودمختار نخجوان است.... و محرم به تدریج جایگاه خاص خود را در دومین کشور شیعه جهان بازمی یابد.