سکوت دائمی رسانه مداخله گر روباه پیر

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-محمدمهدی اسلامی: در روز هفتم دیماه سال ۱۳۱۹ شمسی (۲۸ دسامبر ۱۹۴۰ میلادی) بخش فارسی رادیو بی‌بی‌سی رسماً آغاز به کار کرد. «حسن بالیوزی» نخستین «خبرفرست»‌این رادیو بود که با گفتارکوتاه خود، یکی از نخستین پروژه‌های عملیات روانی رادیویی را به نفع انگلستان کلید زد.

مؤثران و بستر‌های تأسیس رادیو بی‌بی‌سی

بهائیت در بی‌بی‌سی

حسن موقر افنان بالیوزی، از سران و نویسندگان تراز اول بهائیت، رئیس محفل بهائیت در انگلیس طی همان سال‌ها منصوب از سوی شوقی افندی است که بعد‌ها به کادر رهبری این سازمان، موسوم به «هیأت‌ایادی امرالله» در فلسطین اشغالی ارتقا یافت. ۲۳ سال بعد، اولین کنگره جهانی بهائیان با تلاش او سازماندهی شد و اعتراض به تسهیلات اسدالله علم برای سفر و شرکت بهائیان در‌این کنگره، از اولین پیام‌های پرطنین امام خمینی بود. روز ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ وزارت امور خارجه انگلیس با راه اندازی بخش فارسی بی بی سی موافقت کرد و مراتب را به بولارد وزیرمختار آن کشور در تهران ابلاغ کرد؛ اما زمینه‌های فنی کافی در تهران برای آن مهیا نبود. وقتی رادیو بی‌بی‌سی راه افتاد، چیز زیادی از راه‌اندازی اولین فرستنده رادیویی در‌ایران نمی‌گذشت. آن‌ایستگاه رادیویی در نخستین روز‌های اردیبهشت ۱۳۱۹، درست هشت ماه پیش از آغاز به کار بی‌بی‌سی فارسی، با یک ساختمان دو طبقه در عمارت کلاه‌فرنگی «بی سیم قصر» در تهران نزدیک به سیدخندان، (دفتر کار فعلی وزیر ارتباطات) و با بودجه‌ای معادل ۸۰ هزار تومان به راه افتاده بود.

مشکل اصلی رسانه‌های رادیویی

دراین زمان، رادیو برلن نیز به عنوان اصلی‌ترین رقیب بی‌بی‌سی در‌ایران حضور داشت، اما مشکل اساسی‌تر هر دو رادیو نه رقابت با یکدیگر که محدودیت پوشش رسانه‌ای در‌ایران بود. رادیو برلن از ساعت ۸ و نیم تا ۱۹ و نیم اخبار، موسیقی و سخنرانی پخش می‌کرد. رادیو لندن هم از حدود ساعت ۱۸ تا ۲ بامداد اخبار، ساز و آواز و نمایشنامه داشت. تیرماه ۱۳۲۰، رادیو مسکو نیز به عنوان مکمل بی‌بی‌سی در جبهه متفقین آغاز به کار کرد. اولین برنامه ۱۵ دقیقه‌ای رادیو مسکو به زبان فارسی عمدتاً به اخبار دفتر اطلاعاتی شوروی اختصاص داشت. به عنوان مثال رادیو مسکو در ۱۳ تیرماه ۱۳۲۰ (کمتر از دو ماه پیش از حمله سراسری متفقین از شمال و جنوب به ایران) اظهارات اسمیرنوف سفیرکبیر جدید شوروی در تهران را پخش کرد که ضمن اشاره به استحکام روابط حسنه میان ایران، شوروی و بریتانیا، این مناسبات را بهترین دلیل بر کذب بودن خبر احتمال حمله انگلیس و شوروی علیه ایران دانست. عملکرد این رادیو پس از حمله به ایران تغییر کرد و برنامه‌ها تا یک ساعت افزایش یافتند و هدف عمده از پخش آن‌ها توضیح سیاست اتحاد شوروی نسبت به ایران بود. بعد‌ها صدا‌های آنکارا و رم نیز به این جرگه اضافه شد.

دولت بریتانیا از بی‌بی‌سی خواست تا برای مقابله با دستگاه تبلیغاتی هیتلر و موسولینی، برنامه‌هایی برای پخش در سراسر جهان به زبان‌های بو‌می تولید کند. حدود دو سال بعد، نخستین برنامه‌های غیرانگلیسی رادیو بی‌بی‌سی به زبان‌های اسپانیولی، پرتغالی و عربی آماده پخش شد، اما راه‌اندازی بخش فارسی تا سال اول جنگ جهانی دوم به تأخیر افتاد.

زبان فارسی یکی از ده‌ها زبانی بود که در سال‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۴۱ میلادی زمانی که جنگ کاملاً به ضرر بریتانیا پیش می‌رفت، به مجموعه زبان‌های خارجی رادیو بی‌بی‌سی اضافه شد.

پروژه فریب انگلیسی

در حالی راه‌اندازی رادیو بی‌بی‌سی با عنوان ضرورت پاسخگویی به رادیو برلن موجه جلوه داده شد و حتی بخش عمده‌ای از تصویرسازی گرایش رضاشاه به آلمان (موضوعی که بهانه حمله شهریور ۱۳۲۰ شد) توسط رادیو برلن با محوریت بهرام شاهرخ انجام می‌شد که اطلاعات بعدی نشان می‌دهد باید مواضع رادیو فارسی برلن در آن سال‌ها را با نگاهی دیگر بازخوانی کرد. گرایش انگلیسی شاهرخ تنها در افواه عمو‌می مشهور نشد، بلکه در آبان ۱۳۴۲ بخش ۳۱۲ اداره یکم عملیات سازمان ساواک، در بولتن ویژه‌ای به قلم عبدالله دانشور از کارشناسان ساواک «بهرام شاهرخ» را مأمور سرویس اطلاعات انگلیس معرفی می‌کند و برخی کارشناسان معتقدند، رادیو برلن نیز اساساً یک پروژه فریب انگلیسی بوده است.

در آن سال‌ها به دستور رضا شاه، نظمیه تمام تلاش خود را به کار می‌بست تا آمار دقیقی از شنوندگان و حتی ایستگاه رادیویی که به آن گوش می‌دادند، به دست بیاورد. این کار چندان سختی نبود، زیرا حتی در پایتخت، تعداد محدودی از مردم در خانه‌های خود به آن دسترسی داشتند و رادیو موج کوتاه وسیله‌ای بیشتر از لوکس به شمار می‌رفت. اما این قشر، عموماً دارای مرجعیت اجتماعی و در فضاسازی عمو‌می اثربخش بود.

گزارش‌های خبری بی‌بی‌سی فارسی از ماجرای حمله متفقین به ایران و برکناری رضاشاه از سلطنت و نیز اتخاذ مواضع تند و نقد دیکتاتوری که در دوره خفقان، بردن نامش نیز هراس‌انگیز بود، بدون اشاره به نقش انگلیس در برکشیدن او و مأموریت‌های دوره حکومتش، نقطه عطفی بود که موجب افزایش شنوندگان و گسترش دامنه پوشش بی‌بی‌سی فارسی در‌ایران شد.

نقش بهائیان

نقش‌آفرینی بهائیان در‌این رادیو، منحصر به مؤسس آن نبود. بعد‌ها یکی از منابع ساواک در گزارشی تصریح می‌کند گویندگان بخش خبر فارسی بنگاه سخن‌پراکنی بی‌بی‌سی همگی بهائی هستند و مبلغ هنگفتی پول از طرف بهائیان مقیم اروپا در اختیار این بنگاه قرار گرفته است. در آن سند با ذکر نام ۱۳ گوینده بهایی، تأکید می‌کند «این عده با برادرِ هویدا و زند و چند نفر دیگر که جزو کمیته بهائیان لندن می‌باشند در تماس هستند.»