پارک‌های جنگلی در مسیر ناسازگاری با شهر و طبیعت

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-نیلوفر منصوریه: درختان جنگلی چیتگر توسط شهرداری وقت و در دهه‌های قبل کاشته شده‌اند. آنان آن زمان پارامتر‌های انتخاب درخت شهری را در نظر نگرفته بودند. احتمالاً آن‌ها بیشتر فضای روحی و رویشی، تاج درخت، رنگ درخت، سبز بودن یا نبودن درخت و... را مدنظر داشته‌اند، در حالی که بهتر بود قبل از کاشت به نوع گونه و سازگاری با اکولوژیک و مناطق شهری بیشتر می‌اندیشیدند

انتخاب گونه‌های ناسازگار در مدیریت درختان پارک‌های جنگلی تهران اکنون به جایی رسیده که مسئولان برای ساماندهی آن‌ها چاره‌ای جز قطع گسترده درختان قدیمی ندارند؛ برنامه‌ای که ناخواسته خواسته چهره و منظر شهری را عوض می‌کند. هادی کیادلیری معتقد است درختان پارک جنگلی چیتگر و دیگر پارک‌های تهران عمدتاً از گونه غیربومی هستند که با شرایط شهری سازگاری ندارند. نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری نیز می‌گوید: «درختان پارک‌های جنگلی تهران به سن دیرزیستی رسیده‌اند و باید در قالب طرح ۱۰ ساله آن‌ها را جایگزین کنیم.»

درختان تهران با عنوان کاج تهران

درختان جنگلی چیتگر در کنار هم با قد‌های برافراشته، از درون در حال نابودی هستند. به گفته کارشناسان و اساتید حوزه منابع طبیعی، درختان قدیمی که حدود ۵ دهه قبل کاشته شده‌اند، با شرایط آب و هوایی تهران سازگار نبودند.

«کاج تهران» گونه غالب پارک جنگلی چیتگر است؛ گونه‌ای که به این نام معروف شد، اما در حقیقت زیرگونه‌ای از کاج ایتالیایی یا کاج الدار (Pinus eldarica) است که نیاز آبی بالایی دارد و علاوه بر آن ریشه‌های آن گاهی تا عمق زیاد می‌رود و در برخورد با لایه‌های سنگ آب مورد نیاز خود را تأمین نمی‌کند. طی بررسی‌های صورت گرفته، در سال‌های اخیر کاهش منابع آبی و بارندگی‌های اسیدی به دلیل تغییرات اقلیمی بر حیات این درختان و پوشش گیاهی تأثیر گذاشته است. علاوه بر آن می‌توان به بهره‌برداری بی‌رویه از چاه‌های زیرزمینی نیز اشاره کرد. به همین دلیل فضایی برای جولان دادن سوسک چوبخوار و شپشک فراهم می‌شود که مرگ درختان را در پی دارد و امکان برگشت هم ندارند.

هادی کیادلیری هر چند می‌گوید درختانی که در پارک جنگلی چیتگر خشک شده‌اند از نظر اکولوژیکی گونه‌های مناسب شهر تهران نیستند، اما به این نیز اشاره می‌کند: «هر چند اگر گونه مناسبی هم برای محیط شهری کاشته می‌شدند، آن‌ها هم تحت فشار فضای شهری و استرس قرار می‌گرفتند.» او با اشاره به مطالعه‌ای که در خصوص درختان سوزنی‌برگ در مناطق شهری داشته است، می‌گوید: «بیشتر این درختان در حدود ۳۵ سالگی به سن پیری می‌رسند، اما اگر در شرایط طبیعی خودشان باشند بیشتر از این عمر خواهند کرد.»

کیادلیری در پاسخ به چرایی کاشت این گونه در این منطقه می‌گوید: «این درختان توسط شهرداری وقت و در دهه‌های قبل کاشته شده‌اند. آنان آن زمان پارامتر‌های انتخاب درخت شهری را در نظر نگرفته بودند. احتمالاً آن‌ها بیشتر فضای روحی و رویشی، تاج درخت، رنگ درخت، سبز بودن یا نبودن درخت و... را مدنظر داشته‌اند، در حالی که بهتر بود قبل از کاشت به نوع گونه و سازگاری با اکولوژیک و مناطق شهری بیشتر می‌اندیشیدند.
یک سؤالی که مطرح می‌شود این است که اگر پایش صورت می‌گرفت، درختان خشک نمی‌شدند؟ این استاد دانشگاه می‌گوید: «اگر پایش منظم صورت می‌گرفت این درختان یک‌دفعه خشک نمی‌شدند. قطعاً با قطع یکباره همه درختان، علاوه بر اینکه چهره و منظره منطقه تغییر می‌کند، از نظر اجتماعی و فرهنگی نیز آسیب‌زاست.»

او در پاسخ به این سؤال که چه درختانی برای شهر تهران مناسب هستند، می‌گوید: «می‌توان گونه‌های مختلفی برای شهر تهران در نظر گرفت، اما باید پارامتر‌های متفاوتی را هم برای کاشت مدنظر داشت از جمله مدیریت حیات‌وحش، مدیریت فضای تفرجی و گردشگرپذیری، جلوگیری از فرسایش خاک و.... گیاهانی مثل زرشک، زبان‌گنجشک، بلوط، داغداغان، توت و درخت ارغوان مقاوم به این شرایط هستند.

تأثیر عدم وجود سوسک‌ها در جهان

وقتی اسم سوسک به گوش می‌رسد، خیلی‌ها بدون اراده ذهن شان پر از نگرانی و اضطراب می‌شود، اما کارشناسان و اساتید حیات‌وحش معتقدند وجود هر موجود زنده‌ای در طبیعت علتی دارد و سوسک‌های چوبخوار نیز وظیفه مهمی بر دوش دارند. آن‌گونه که این استاد دانشگاه می‌گوید: «سوسک‌های چوبخوار از نظر ما آفت محسوب می‌شوند در حالی که از نظر پروسه طبیعی کار خود را به درستی انجام می‌دهند. آن‌ها به درختان ضعیف و تحت استرس حمله کرده و مثل لاشخور و کفتار عمل می‌کنند، به عبارتی رفتگر طبیعت هستند. درختان را سوراخ و تجزیه می‌کنند تا دوباره به خاک برگردند.»

قطع درختان در بازه ۱۰ ساله

نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری نیز معتقد است: «اگر از سه دهه قبل به مرور زمان طرح جایگزینی درختان شهری تهران اجرا و عملیات پرورشی و بهداشتی به درستی اجرا می‌شد، امروز با این حجم وسیع از درختان پوسیده مواجه نبودیم تا زمینه نگرانی شهروندان در جامعه فراهم شود.»
شعبانیان عقیده دارد زمان کاشت درختان پارک جنگلی چیتگر به دهه ۵۰ برمی‌گردد و قطعاً کاشت این گونه‌ها دلایل خاص خود و دانش آن روز را داشته است. با وجود این با اشتباهاتی از جمله عدم عملیات پرورشی، اصلاحی، بهداشتی، مدیریت و پیگیری صحیح اکنون به این وضعیت دچار شده‌اند. شعبانیان، تک‌کشتی و دیرزیستی بودن را دلیلی بر آسیب‌پذیری آن‌ها عنوان می‌کند و می‌گوید: «شرایط اقلیمی، کاهش باران و کیفیت آبیاری، شرایط را برای رسیدن درختان به سن دیرزیستی فراهم و آن‌ها را با انواع آفات و بیماری‌ها مواجه کرده است.»

او برای خروج از این وضعیت می‌گوید: «با هماهنگی گروه‌های گیاه‌پزشکی، مراکز تحقیقاتی، سازمان محیط‌زیست و برگزاری جلسات کارشناسی به این نتیجه رسیدیم که باید وارد پارک‌های جنگلی شویم و در قالب طرح و برنامه مشخص، درختانی را که به سن دیرزیستی رسیده و پیر و آفت‌زده شده‌اند در بازه زمانی ۱۰ ساله برداشت و با گونه‌های مقاوم به استرس، خشکی و سازگار به منطقه جایگزین کنیم.»

او هدف از برداشت درختان را جلوگیری از گسترش بیشتر آفت می‌داند و می‌گوید: «درختان سوزنی‌برگ به دلیل مستعد بودن به آتش‌سوزی، تخریب و خشک شدن در زون متمرکز گردشگری برای گردشگران خطرآفرین هستند و به همین دلیل باید ساماندهی شوند.»

۷۰ درصد آفت‌زده

اکنون در زون تفرجی متمرکز پارک جنگلی چیتگر ۵۰ تا ۷۰ درصد درختان آفت‌زده هستند. درختانی که تک‌کشتی، همسال، غیربومی و سوزنی‌برگ بودن، ضعف آن‌ها محسوب می‌شود. شعبانیان در پاسخ به این سؤال که چرا به صورت منظم پایشی صورت نگرفته است تا از روند آسیب یکباره جلوگیری شود، می‌گوید: «این موضوع تحت اختیار و پایش شهرداری است. شهرداری گهگاهی درختان را برداشت می‌کرد، اما باید ۳۰ سال قبل در قالب طرحی به مرور زمان گونه‌ها را جایگزین می‌کردند. اکنون ما در حال انجام این کار هستیم و پس از ۵ تا ۱۰ سال توده‌ای با ترکیب گونه متفاوت، سنین مختلف و مقاوم‌تر خواهیم داشت.»