مصائب سیل زدگان سیستان

به گزارش مجله خبری نگار/رسالت: یکی از عمده مشکلات منطقه که از گذشته‌های دور تاکنون رواج داشته، عبور راه‌های برخی روستا‌ها از بستر رودخانه‌های محلی است و با هر بارندگی و طغیان رودخانه هاراه رسیدن به این روستا‌ها مسدود و تا زمان فروکش کردن سیلاب، امکان برقراری ارتباط زمینی از آن‌ها سلب و امداد رسانی تنها با بالگرد مقدور می‌شود.

بارش‌های سیل‌آسا در استان سیستان و‌بلوچستان از روز ششم اسفندماه و در پهنه وسیعی از این استان آغاز و در همان روز‌های نخست، دست‌کم ۶ شهرستان و بالغ بر ۹۵۰ روستا را تحت تأثیر قرار داد. گستره خسارت‌ها وسیع است و نه تنها زیرساخت‌های مهم منطقه از جمله راه، ابنیه فنی و پل‌های ساخته شده بر روی رودخانه‌ها تخریب و خدمات رسانی به مردم سیل زده با دشواری همراه است، بلکه بسیاری از اراضی کشاورزی و واحد‌های مسکونی روستائیان متحمل خسارت شده اند، به طوری که رسیدن به برخی روستا‌ها از طریق زمینی غیرممکن و امدادرسانی تنها با بالگرد و قایق میسر است.

با گذشت ۱۱ روز از وقوع این رخداد، مردم کماکان با خسارت‌های ناشی از سیلاب ویرانگر دست به گریبان اند، این درحالی است که هشدار نارنجی سازمان هواشناسی نشان می‌دهد، بارش‌ها در شرق هرمزگان و نیمه جنوبی سیستان و بلوچستان در روز‌های آینده شدت می‌گیرد.

سیل زدگان گرفتار در گل و لای

هرچند وقوع سیلاب، گاهی چند نفری را با خود می‌برد، چند نفری را می‌کشد. هر بار که می‌آید شماری غافلگیر و شماری شگفت‌زده می‌شوند. هر بار که می‌آید شماری سوگوار و شماری بی‌خانمان می‌شوند، با این حال سیلاب اخیر سیستان تلفات جانی نداشته، اما مبتنی بر آماری که خبرگزاری ایسنا منتشر کرده، نزدیک به ۲۰۰۰ روستا در این استان تحت تأثیر وقوع سیل، با بحران مواجه شده اند و طبق برآورد‌ها تا ۱۴ اسفندماه ۲۲ هزار میلیاردریال خسارت به زیرساخت‌های این استان وارد شده است.

ویدئو‌ها و تصاویری که از سیل بلوچستان منتشر می‌شود، یادآور سیلاب تلخ در چهار سال قبل است. خانه‌های مردم روستایی تخریب شده؛ دام‌هایشان در گل غرق شده‌اند و زمین‌های کشاورزی‌شان نابود شده و نیم میلیون تن از مردم سیل زده، سقف خانه هایشان فرو ریخته و در گل‌و‌لای گرفتار شده‌اند.

به گفته حسین ظفری، سخنگوی مدیریت بحران سیستان‌و‌بلوچستان، ۳۰۰ واحد مسکونی به‌طور کامل تخریب و ۵۰۰ واحد مسکونی هم نیاز به مرمت دارند. همچنین حدود ۱۹ هزار هکتار از اراضی استان تحت تأثیر این حادثه قرار گرفته‌اند که بخش‌های زیادی از آن‌ها محل استقرار زیرساخت‌های حیاتی بوده‌اند. او خسارت‌های ناشی از سیل را بر اساس برآورد‌های اولیه، دو هزار میلیارد تومان اعلام کرد.

براساس گزارش رسانه‌های محلی، عمده خسارت‌ها در شهرستان‌های چابهار، نیکشهر، زرآباد، راسک، سرباز، فنوج، دشتیاری، سیب و سوران، مهرستان، قصرقند و کنارک رخ داده که بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر از سیلاب‌های اخیر متأثر شده و بیش از ۱۰۰ مدرسه در نقاط مختلف استان تا حدودی تخریب شده‌اند.

در همین زمینه، محمدحسن یادگارزایی، معاون وزارت جهاد کشاورزی، از خسارت ۷۰۰ میلیارد تومانی سیل به بخش کشاورزی استان سیستان‌و‌بلوچستان خبر داد و شیرزاد کمالی، مدیرکل امور عشایر این استان، نیز گفت که طبق برآورد‌های اولیه، حدود ۶۴۰ میلیارد ریال به زیرساخت‌های مناطق عشایری شامل خطوط انتقال آب شرب، راه‌های دسترسی و چاه‌های مالداری عشایر خسارت وارد شده است.

مجتبی سعادتیان، معاون اداره کل میراث فرهنگی سیستان‌و‌بلوچستان، نیز خبر داد که در پی بارندگی‌های اخیر، ۳۷ قلعه، بنا و بافت تاریخی در استان سیستان‌و بلوچستان بین ۱۰ تا ۴۰ درصد خسارت دیده‌اند و احتمال افزایش تعداد آن‌ها وجود دارد.

علیرغم آسیب جدی به بسیاری از زیرساخت‌های آب، برق و راه‌های ارتباطی، علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو، تأکید کرد که آب شرب و برق تمام مناطق آسیب‌دیده وصل شده است و در حالت پایدار قرار دارد. او همچنین گفت که بارندگی‌های روز‌های اخیر معادل بارش در دو سال و نیم بوده است.

جمعیت هلال‌احمر نیز در اطلاعیه‌ای از امدادرسانی به ۲۴ هزار فرد آسیب‌دیده از سیل خبر داد. امیر غلامعلیان، فرمانده قرارگاه منطقه‌ای جنوب شرق نیروی زمینی ارتش، نیز عنوان کرد که سه هلی‌کوپتر‌های هوانیروز ارتش برای امدادرسانی به ساکنان نقاط صعب‌العبور منطقه دشتیاری اعزام و در اختیار ستاد مدیریت بحران قرار خواهند گرفت.

مردم سیل‌زده رها نشده‌اند

با این حال برخی از منتقدان، می‌گویند دولت اقدامی در جهت کمک‌رسانی به مردم سیل‌زده انجام نداده، و آن‌ها را به حال خود رها کرده است. علیرغم اطلاع قبلی مسئولان از موج باران‌هایی که در راه بود، خسارت زیادی به مردم منطقه وارد و با وجود این‌که خسارت‌های سیل قبلی جبران نشده، مردم با مصیبت تازه‌ای مواجه شده اند. منتقدان تأکید می‌کنند با این‌که سیل پیش‌بینی و اعلام نیز شده بود، عدم تخلیه سد‌های بالادست، باعث زیر آب رفتن بسیاری از روستا‌ها شد و بلافاصله با پایین آمدن آب، خود مردم منطقه آماده امدادرسانی و سرکشی به روستا‌های منطقه شدند! اما رئیس شورای اطلاع رسانی دولت با وارد ندانستن این انتقادات گفت: این حرف‌ها که مردم سیل‌زده رها شده‌اند به دولت مردمی نمی‌چسبد.

به گزارش ایسنا، سپهر خلجی صبح چهارشنبه در حاشیه جلسه هیئت دولت درباره امدادرسانی به سیل زدگان سیستان و بلوچستان، اظهار کرد: امدادرسانی با محوریت وزارت کشور و هلال احمر از لحظات اولیه شروع شده است با این‌که وزارت کشور درگیر مسئله انتخابات بود، اما کار با بسیج همه دستگاه‌ها از جمله وزارت راه و نیرو دنبال می‌شود. وزیر کشور در منطقه حضور یافت. استاندار، هلال احمر و ستاد مدیریت بحران در منطقه حضور دارد. همه کار‌های لازم انجام شد، ولی امدادرسانی ادامه دارد.

وی افزود: پیش‌بینی می‌شود که ممکن است بارش‌هایی داشته باشیم و اعلام آمادگی به دستگاه‌ها شده است. همه اقدامات لازم انجام شده وهر اقدامی لازم باشد انجام خواهد شد و مردم رها نشده اند.

علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت نیز تأکید کرد: دولت از همان روز نخست وقوع سیل وارد صحنه شد و امدادرسانی را آغاز کرد و هیئت وزیران در همان دو روز ابتدایی مبلغ ۵۰۰ میلیارد تومان به عنوان تن‌خواه اولیه برای مدیریت هزینه‌های اولیه به منظور امدادرسانی به حوزه بحران و جبران بخشی از خسارات را در اختیار استان قرار داد.

جهرمی همچنین اعلام کرد: تاکنون به بیش از ۱۹هزار نفر در ۴۴۸ روستای متأثر از سیلاب سیستان و بلوچستان در قالب چهار هزار و ۱۵۳ خانوار امدادرسانی شده است و تلاش‌های گروه‌های امدادی و هیئت دولت برای بهبود شرایط و رسیدن به وضعیت پایدار در این استان ادامه دارد.

رئیس جمهور هم روز گذشته به سیستان و بلوچستان رفت تا وضعیت امداد رسانی و کمک به مردم این استان را از نزدیک پیگیری و دستورات لازم برای رفع مشکلات مردم صادر کند و برای بارش‌های بعدی با توجه به هشدار‌های هواشناسی و وقوع احتمالات از هم اکنون اقدامات و تدابیر لازم پیرامون پیشگیری، پیش‌بینی و برخورد متناسب در دستور کار قرار گیرد.

ابراهیم رئیسی در بازدید از مناطق سیل‌زده بلوچستان در جمع روستائیانی که آسیب فراوانی در این سیل دیده بودند، حضور یافت و از نزدیک در جریان مشکلات آن‌ها قرار گرفت و به مسئولان ذی‌ربط دستور داد فورا مشکلات مردم را برطرف کنند.

رئیسی با بیان این‌که «اگر خانه‌های جنوب استان با نگاه مهندسی و درست ساخته نمی‌شد تخریب گسترده و تلفات فراوان داشتیم»، افزود: خانه‌های جنوب استان با نگاه مهندسی و سنتی در ارتفاع ساخته شده که سیلاب اخیر کمترین میزان آسیب را به آن‌ها وارد کرده است. خدا را شاکریم که مردم و خانه‌هایشان آسیب ندیده‌اند.

رئیس قوه مجریه با تقدیر از روحیه جهادی استاندار سیستان و بلوچستان وتیم مدیریتی استان که به صورت شبانه‌روزی در این منطقه تلاش می‌کنند، بیان کرد: بهسازی جاده‌ها بسیار مهم است

وی در ادامه اظهار کرد: به عنوان طلبه خدمتگزار و دولتی که وظیفه خدمت به مردم را دارد با اینکه خبر وقوع سیلاب در جنوب سیستان و بلوچستان را در الجزایر شنیدم بنابراین علاوه بر حضور جهادی استاندار این استان از وزیر کشور هم خواستم سریعا در منطقه سیل زده جنوب سیستان و بلوچستان حضور پیدا کند.

رئیسی خاطرنشان کرد: در الجزایر به بنده اطلاع دادند که کار‌های اولیه برای امدادرسانی در آن منطقه انجام شده تا نگرانی رفع شود، اما چند روزی که گذشت احساس کردم خودم باید در این منطقه حضور داشته باشم که برای کار‌های آتی برنامه‌ریزی صورت بگیرد.

صعب‌العبور بودن، شرایط را برای کمک رسانی سخت کرده است

اخبار رسیده از بلوچستان نشان می‌دهد، که گستردگی آسیب‌ها فراتر از روایتی است که در سطح رسانه‌ها منعکس شده. تلنگ یا قصرقند، روستا‌های حاشیه رود کاجو، روتک خاش و بخش‌هایی از نیکشهر همگی در غرب و جنوب‌غرب این استان، زیر آب و گل رفته‌اند و فقط ۶ روستا در حاشیه رود کاجو با جمعیتی بالغ بر هزار تن، یک هفته است که هیچ راه ارتباطی با بقیه نقاط ندارند.

فعالان مدنی می‌گویند: «صعب‌العبور بودن این منطقه، شرایط را برای کمک رسانی چندین برابر سخت‌تر کرده است. ۶۰ درصد مردم بلوچ در مناطق روستایی و دورافتاده و محروم زندگی می‌کنند و به دلیل ضعف زیرساخت‌ها در بخش‌های اقتصادی و بهداشتی، در برابر فجایع طبیعی، بی‌پناه‌ترند. هم اینک دیوار خانه‌ها فرو ریخته، مردم سقفی بالای سرشان ندارند و در گل‌ولای مانده‌اند. بعضی‌ها همه‌چیز خود را از دست داده‌اند، برخی وضعیت بهتری دارند و بعضی دیگر را هنوز خطر تهدید می‌کند.»

فعالان مدنی بلوچ تأکید می‌کنند که «اقلام دارویی مورد نیاز است. آب معدنی و مواد غذایی به‌شکل کنسرو به‌حد کافی از سوی مردم در نقاط مختلف استان سیستان‌و‌بلوچستان جمع‌آوری شده و تا حدودی به دست شهروندان سیل زده رسیده است. اما کمبود اصلی در اقلام دارویی، بهداشتی، لباس، پتو، چادر و لوازم بهداشتی زنانه است. در این میان اقدامات صورت گرفته از سوی ستاد بحران و ارگان‌های دیگر کافی نیست، البته هلال‌احمر از این موضوع مستثنی است و از بقیه گروه‌ها فعال‌تر عمل کرده، با این حال حجم خسارت‌ها و آسیب‌ها آنقدر گسترده است که امکانات و رسیدگی‌ها باید چندین برابر میزان فعلی باشد.»

فعالان مدنی بلوچ عنوان می‌کنند: «دستگاه‌هایی، مانند ستاد مدیریت بحران و اداره راه باید هرچه سریع‌تر پل‌های شکسته و مسیر‌های خاکی بین روستا‌ها را هموار و کار را به پایان برسانند. کمک‌های مردمی، به‌صورت خودجوش از سوی مردم و از شهر‌های مختلف استان جمع‌آوری و برده شده. اما حجم سیلاب بسیار زیاد است و با مساحت و مقیاسی که منطقه دچار سیل شده و مشکلات ناشی از آن، جمعیتی بالغ بر ۵۰۰ هزار تن در نقاط مختلف تحت‌تأثیر قرار گرفته اند. حتما باید دستگاه‌های مکانیکی مثل لودر و بیل مکانیکی باشد که مسیر‌ها را باز کنند.»

برخی کارشناسان هم از لزوم رساندن لودر و ماشین‌های سنگین برای باز کردن راه‌ها به منطقه خبر داده و می‌گویند: «برای هرنوع کمک‌رسانی، اول باید راه‌ها باز شوند و بعدهم لازم است که کمک‌های سایر مناطق کشور از طریق نهاد‌های مردمی که مورد اعتماد هستند به دست شهروندان سیل‌زده برسد، اینکه مؤسسات در مناطق دیگر خودشان کمک‌ها را ببرند در منطقه توزیع کنند، به‌خاطر فرعی بودن مسیرها، عملی نیست. کسانی که در منطقه فعال هستند، آن منطقه را می‌شناسند؛ بنابراین اگر کمکی می‌خواهند انجام دهند، می‌توانند از طریق مؤسسات یا اشخاص امین خودشان انجام دهند.»

لزوم ساخت سیل‌بند

سیلاب‌هایی که باری دیگر پهنه‌های وسیعی از استان سیستان‌و‌بلوچستان را در بر گرفته، پیش‌تر در دی ماه ۱۳۹۸، دی ماه ۱۳۹۵، اسفندماه ۱۳۹۳ و آذرماه ۱۳۹۱ نیز رخ داده بود. روند صعودی آمار وقوع سیل یک دلیل اصلی دارد؛ بی‌توجهی به قابلیت‌ها و عدم مدیریت درست. فعالیت‌هایی نظیر تغییر کاربری اراضی و نابودی پوشش گیاهی با هر توجیه و به هر شکلی که صورت بگیرد (نظیر توسعه شهر‌ها و زمین‌های کشاورزی یا افزایش دام در جنگل‌ها و علفزارها)، کم‌کردن عرض رودخانه‌ها و کوچک‌کردن عرض مسیل‌ها، امکان جاری شدن رواناب‌ها و بروز سیلاب را تشدید می‌کند.

البته افزایش بروز سیلاب می‌تواند یک دلیل فرعی نیز داشته باشد، ازجمله تغییر زمان و الگوی بارندگی از برف به باران که می‌توان منشأ آن را در تغییر اقلیم جست‌وجو کرد. به هر روی کارشناسان بر لزوم ساخت سیل‌بند برای جلوگیری از سیل‌های آینده و ضرورت در اولویت قرار دادن طرح‌هایی برای مدیریت و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی تأکید کرده اند.

اما به‌رغم تأکید و هشدار کارشناسان، باران‌های سیل‌آسا هر سال مناطق وسیعی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و بدون اینکه اقدام اصولی برای بهره‌برداری از آن‌ها انجام شود، خانه‌های مردم و زیرساخت‌ها را تخریب می‌کنند و در نهایت نیز جذب منابع زیرزمینی نمی‌شوند.

ما طی روز‌های گذشته با انتشار گزارشی به این مسئله انتقاد و با درج اظهارات کارشناسان تأکید کرد، که «مهندسان و مرکزنشینان همراه با سیاسیون محلی طرح‌های مخرب محیط زیست را به کشور تحمیل کرده‌اند. نبود نظارت بر عملکرد کارفرما، پیمان‌کار و مشاور و تزریق پول به پروژه‌های عمرانی که نابودکننده منابع آب هستند، وجود یک ساختار غیررسمی که به مافیای آب شهرت یافته را تبدیل به یک واقعیت کرده است. هر ساله پول بسیار زیادی، صرف پروژه‌های کم فایده و مضر انتقال آب بین حوضه‌ای و سدسازی‌های فاقد ارزیابی محیط زیستی می‌شود. تا وقتی مجموعه‌هایی که خود جزء نابودکنندگان منابع بوده‌اند، به همین روند ادامه می‌دهند، هیچ بودجه‌ای به پروژه‌های طبیعت‌محور اختصاص نخواهد یافت. در واقع هزینه جمع‌آوری آب از طریق آبخوان‌داری، کسر کوچکی از سدسازی است.»

«تسلط «مافیای آب» بر حوزه مدیریت منابع آبی در ایران، مسیر سیاست گذاری در حوزه آب را از طرح‌های علمی و طبیعت محور به پروژه‌های مخرب محیط‌زیست برمبنای رانت تغییر داده است. دولت‌های مختلف، به‌جای انتخاب روش‌های کم‌هزینه مانند احداث سیل‌بند و ذخیره‌سازی آب حاصل از سیل، با صرف هزینه‌های گزاف به‌دنبال، پروژه‌های کم‌فایده، مضر و غیرکارشناسانه نظیر انتقال آب، برداشت آب از ژرفا و سدسازی هستند. تداوم روند کنونیِ مدیریت نادرست منابع آبی و عدم آمادگی مسئولان در برابر تغییرات نگران‌کننده اقلیمی، آسیب‌های ناشی از این تغییرات همچون خشکسالی، طوفان و سیل‌های ویرانگر را نیز تشدید خواهد کرد.»

مهدی معتق، استاد مرکز علوم تحقیقات زمین دانشگاه لایبنیتز هانوفر آلمان نیز در کانال تلگرامش با مقایسه سیلاب دی ماه ۱۳۹۸ و اسفند ۱۴۰۲ در سیستان و بلوچستان بر این مهم تأکید کرده است، که «چهار سال قبل به اتفاق کارشناسان با تهیه نقشه سیل بر ضرورت طرحی نو در مدیریت سیل در ایران تأکید کردیم، اما حالا با گذشت چهار سال دوباره همان مناطق محروم سیستان و به همان شکل در پایین‌دست سد‌ها دچار سیل و حادثه شده‌اند. دولت‌ها می‌آیند و می‌روند، ولی گویا قرار نیست در مدیریت کلنگی سیلاب در ایران کوچک‌ترین تغییری پدید آید.»

معتق در گفتگو با «خبرآنلاین» هم گفته است: «چیزی که بسیار واضح است و با مقایسه تصاویر ماهواره‌ای این سیل با سیل دی ماه ۹۸ می‌توان به راحتی آن را استنتاج کرد این است که چاره مهار سیل در این منطقه به هیچ وجه سد سازی و مخزن آبخیزداری نیست. کار‌های بسیار بنیادی در ارتباط با حفظ ساختار دشت سیلابی با رعایت قوانین حاکم بر آنها، اصلاح سازه‌های مهندسی مانند پل‌ها و جاده‌ها، افزایش ارتفاع آن‌ها از سطح دشت سیلابی جهت کاهش ریسک، توسعه سطوح آبگیر و مدرنیزه کردن ساختار‌های سنتی ذخیره آب در منطقه و اینگونه کار‌های مشابه باید انجام شود.»

سیل که می‌توانست درمانی برای درد‌های ناشی از بی‌آبی و فرصتی مغتنم برای گذر از خشک‌سالی‌ها، تغییر اقلیم و ریزگرد‌ها باشد، امروز به بلایی اندوهبار بدل شده است، به این دلیل که مدیریتِ منابع آب سرزمین به هشدار‌های کارشناسان محیط‌زیست و منابع طبیعی وقعی نگذاشته است. روند وقوع سیلاب نشان می‌دهد این چرخه طبیعی گردش آب باز هم تکرار می‌شود و با تخریب بی‌امان سرزمین و شدت گرفتن روند تغییر اقلیم، هر بار مخرب‌تر از قبل، عرصه‌ای را به کام خود می‌کشد و مسئولانِ غافلگیرشده آن را بلای طبیعی می‌نامند و بدون برنامه‌ای برای بهره‌گیری از آن، کماکان سیاست‌های همیشگی خویش را به کار می‌بندند.