شام را چگونه صرف کنیم؟ ایران از سوریه ۲۰۱۱ تا سوریه ۲۰۲۴

به گزارش مجله خبری نگار، «ابتکار عمل‌ها در طول رایزنی‌ها شکل می‌گیرد.» این جمله‌ای بود که عباس عراقچی در آستانه سفرش به عراق آن را مطرح کرد. عراقچی بعد از سفر‌های منطقه‌ای که به دمشق و آنکارا داشت و پیام‌هایی که در این میان رد و بدل شد، حالا برای برگزاری نشست سه‌جانبه با عراق و سوریه راهی بغداد شده است. این نشست در شرایطی برگزار می‌شود که گروه‌های تروریستی تحریرالشام درحال پیشروی در سوریه‌اند، رهبر این گروه هم با چهره‌ای ری‌برند شده، پیام تهدیدآمیزی علیه گروه‌های مقاومت، مخصوصاً در عراق منتشر کرد. حالا در میانه افزایش این تهدید سؤال این است که رفتار ایران در مواجهه با این بحران چه خواهد بود؟ ایران از ابتدای بحران سوریه به روابط سیاسی و رایزنی‌های دیپلماتیک با کشور‌های منطقه توجه داشته است. این رایزنی‌ها همچنان ادامه دارد. موضوعی که این سؤال را به وجود آورده که در صورت تشدید این بحران رفتار ایران در همین سطح باقی خواهد ماند یا ایران گزینه‌های دیگری روی میز خواهد گذاشت؟ عباس عراقچی در مصاحبه‌ای که با رسانه العربی در پاسخ به این سؤال که ایران نیرو‌هایی به سوریه اعزام خواهد کرد یا خیر، گفت: «این کاملا بستگی به درخواست دولت سوریه دارد.» با این وجود نقش‌آفرینی ایران در مواجهه با بحران سوریه، بسته به مؤلفه‌های متعددی است و نکته مهم‌تر نیز این است که شرایط منطقه در مقایسه با زمانی که ایران در ۲۰۱۱ وارد بحران سوریه شد، تفاوتی از زمین تا آسمان پیدا کرده است.

رایزنی‌های دیپلماتیک برای رسیدن به ابتکار منطقه‌ای ادامه دارد

علاوه‌بر نشستی که روز جمعه در بغداد برگزار شد، وزیر خارجه ایران برای برگزاری نشست آستانه امروز راهی قطر می‌شود. نشست آستانه در سال ۲۰۱۷ با حضور ترکیه، روسیه و ایران به‌منظور کنترل تنشی که در سوریه به‌راه افتاد، ایجاد شد. در جریان این نشست، چهار منطقه امن در سوریه در نظر گرفته شد که سه منطقه از آن در ۲۰۱۸ به کنترل ارتش سوریه درآمد و تنها ادلب در شمال غربی سوریه در اختیار گروه‌های تروریستی قرار گرفت، اواخر تابستان ۲۰۱۸ بر مبنای توافقی که حاصل شد، قرار بر این شد که نیرو‌های ترکیه گروه‌های تروریستی را از این منطقه خارج کنند. واقعیت میدان نشان می‌دهد ترکیه علاوه بر خارج نکردن تروریست‌ها از این منطقه، درحال حمایت از تحریرالشام برای گسترش پیشروی در سوریه است. در این چهارچوب، سفر‌های منطقه‌ای و رد و بدل شدن پیام‌های دیپلماتیک میان ایران، ترکیه و سوریه، این گزاره را تقویت می‌کند که ایران به‌دنبال دست یافتن به راهکاری دیپلماتیک برای مدیریت این بحران است. رفتاری که نشان می‌دهد اولویت ایران در مواجهه با بحران سوریه، استفاده از ابزار دیپلماسی و کنترل تنش است. موضوعی که عراقچی در بغداد در مورد تصمیم ایران به این موضوع اشاره کرد که هدف ایران، هماهنگی برای حمایت از دولت و مردم سوریه است و در ادامه به این موضوع اشاره کرد که «ایران آمادگی کامل برای حمایت از دولت، مردم و ارتش سوریه- در حدی که لازم باشد- دارد.» موضع رسمی وزیر خارجه در مورد سوریه این گزاره را تقویت می‌کند که در حال حاضر اولویت رسیدن به راهکاری با حضور کشور‌های منطقه برای مدیریت این تنش است. برای بررسی اینکه رفتار ایران در مواجهه با سوریه در آینده چه خواهد بود با محمد دشتی و علیرضا مجیدی کارشناسان خاورمیانه گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه ازنظر می‌گذرد.

دشتی: سوریه ۲۰۲۴ برای ایران، سوریه ۲۰۱۱ نیست

شرایط فعلی سوریه با سوریه در ۲۰۱۱ متفاوت است. همین امر هم رفتار ایران در مورد مواجهه با سوریه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. موضوعی که دشتی به آن اشاره کرد و مؤلفه‌های مؤثر در رفتار ایران در سوریه را برشمرد و گفت: «ورود ایران به فضای سوریه به مولفه‌های متعددی وابسته است. لازم است برای تحلیل مدل کنش ایران در فضای سوریه، چند پارامتر را مدنظر دهیم؛ نکته اول اینکه رفتار دولت سوریه با ما چه خواهد بود؟ بعد از فروکش کردن جریان داعش در سوریه و از بین بردن گروه تکفیری، رفتار سوریه با ایران متفاوت شد و چه‌بسا یکی از پارامتر‌های ایران برای ورود به سوریه این بود که سوریه پیش از ورود ایران تکلیف این مسائل را روشن کند که قصد دارد چقدر با ایران همکاری داشته باشد و آیا به ایران دسترسی می‌دهد؟ پارامتر دیگری که در این موقعیت مؤثر است، اتفاقات فلسطین است. تفاوت این دوره با دوره قبل این است که اسرائیل در این دوره در جنگ حضور دارد، منطقه در شرایط جنگی قرار دارد، فلسطین به‌عنوان نوک پیکان مقاومت در این جنگ حضور دارد و اساساً سوریه به‌خاطر فلسطین، تا این حد مهم شده است. این موضوع در تصمیماتی که در سوریه گرفته خواهد شد، مؤثر خواهد بود. بعد دیگر، فضای اجتماعی کشور ایران است. بدنه اجتماعی و مطالبه‌گری اجتماعی در کنش و واکنش ایران تأثیرگذار است. سؤال این بود که بعد از اینکه در سوریه تروریست‌ها را به جان دولت انداختند، فعالیت و برنامه آنها برای ایران چه خواهد بود؟ لذا در تصمیمی که از جانب ایران گرفته خواهد شد، این پارامتر مؤثر خواهد بود.»

عملیات وعده صادق ۳ برتحولات سوریه تأثیرگذار است

دشتی به این موضوع اشاره کرد که مواجهه با سوریه را باید از دو بعد مورد توجه قرار داد و گفت: «اگر از دو بعد به ماجرا نگاه کنیم، یعنی یک بعد جنگی که در فلسطین و اسرائیل رخ می‌دهد و از آن طرف آنچه در سوریه اتفاق می‌افتد می‌شود گفت ایران ناظر به اسرائیل، هنوز یک چک طلب دارد، عملیات وعده صادق ۳ را در برنامه داریم که قرار است انجام شود و گفتیم که در انجام آن نه تعجیل می‌کنیم نه تعلل، پس هنوز این حق را برای خودمان محفوظ می‌دانیم، لذا هرآنچه اتفاق بیفتد، قطعاً بر سوریه تأثیرگذارخواهد بود. چه انجام شود، چه انجام نشود و حتی زمان انجام آن اتفاق نظامی خواهد بود که در سوریه تأثیر خواهد گذاشت؛ چراکه در این دوره تکفیری‌ها با اسرائیل، کاملاً رو پیش می‌روند و برنامه‌ها در پس‌پرده نیست؛ لذا عملیات احتمالی ایران در تحولات سوریه تأثیرگذار خواهد بود. درخصوص رفتار ایران در مورد سوریه، پارامتر‌های مختلفی مطرح است. برمبنای مصاحبه آقای عراقچی باید در خواست سوریه از ایران و اینکه سوریه از ایران چه می‌خواهد را رسماً اعلام کند و بگوید از ایران، چه اقدام، حرکت و مهماتی را می‌خواهد و آن زمان است که ایران تصمیم می‌گیرد تا چه حد و سطحی به فضای سوریه ورود کند.»

آنچه نیاز داریم تبیین واقعیت موجود است

در نگاه به رفتار و مواضعی که کشور عراق داشت، به نظر می‌رسد رفتار آنها صرفاً حمایت دیپلماتیک است، دشتی تشریحی نیز از فضای ایران ارائه کرد و گفت: «اتفاقاتی که در سوریه می‌افتد، دوباره فضای اینکه ما نمی‌خواهیم در سوریه بجنگیم را ایجاد کرده، اما بدنه مردم، تجربه داعش را برای خود تکرار می‌کنند که ممکن است این اتفاقات برای ما هم بیفتد؛ لذا شعار ما نمی‌خواهیم وارد جنگ شویم، در بدنه اجتماعی عراق کمرنگ‌تر شده است، اما آدم‌های مختلف از جریانات مختلف، مثل مقتدی‌صدر و حنان الفتلاوی در پارلمان عراق، مجدد این صحبت‌ها را مطرح کردند و الفتلاوی گفت ما نمی‌خواهیم جوانانمان را پیش پای اسد ذبح کنیم، اما چیزی که الان در عراق و در پله بعدی در ایران نیاز داریم، تبیین فضای موجود است. اینکه مشخص کنیم الان چه اتفاقاتی درحال وقوع است، باید توجه داشت که نمی‌توان جنگ را با این استدلال که ما مرز‌ها را محکم کردیم و اجازه نمی‌دهیم، شورشی‌ها و مسلحان وارد عراق شوند، مهار کرد؛ چراکه جنگ بدنه اجتماعی عموماً اهل سنت را با خود همراه کرده و ممکن است این فضا وارد عراق نیز شود. به‌خصوص که در فضای جنگ‌های فعلی، این گروه‌ها صرفا با نگاه ایدئولوژیک جلو می‌آیند و با هماهنگی اسرائیل پیش می‌روند و سناریویی که اسرائیل در سوریه داشت با نیرو‌هایی نیابتی درحال اجراست. چه‌بسا که پله بعدی عراق باشد.»

تحریرالشام طالبان نیست

با توجه به ری‌برندی که گروه تحریرالشام داشته، این سؤال وجود دارد که آیا فضای سوریه با تحریرالشام مثل طالبان افغانستان خواهد بود؟ موضوعی که دشتی به آن اشاره کرد و گفت: «به نظر نمی‌رسد تعاملی که با اینها شد تعاملی باشد که با طالبان اتفاق افتاد. به‌هرصورت طالبان ری‌برند شده، طالبانی بود که ایران در جریان برخی عوامل و اتفاقات آن قرار داشت و می‌دانست که چه می‌کند و فضای طالبان را به‌طور کامل شناخته بود، اما فضای سوریه اینطور نیست. این گروه‌ها که پیش از این پرچم اسلامگرایی بلند کرده بودند، حالا به‌ظاهر پرچم ملی‌گرایی بلند کردند؛ لذا ری‌برند آنها با آنچه در طالبان اتفاق افتاده، یکسان نیست و برنامه‌ای که برای طالبان داشتند در سوریه پیاده نخواهد شد، مگر اینکه در این روزها، اتفاقی بیفتد و ورق را برگرداند.»

علیرضا مجیدی: ایران در سوریه به سمت گزینه‌های کم‌ریسک‌تر حرکت می‌کند

دقیق شدن مواضع ایران و سوریه در مواجهه با این بحران هدف اصلی تشکیل نشست سه‌جانبه در بغداد بود. موضوعی که علیرضا مجیدی به آن اشاره کرد و گفت: «این نشست هم برای ما و هم برای سوریه از اهمیت بالایی برخوردار بود، زیرا فرصتی فراهم کرد تا موضع نهایی عراق را تا حد زیادی درک کنیم. علاوه‌بر این، سوریه نیز تمایل داشت موضع ما را بشناسد و ما نیز می‌خواستیم میزان اراده سوریه برای مقاومت را درک کنیم. این نشست در زمانی برنامه‌ریزی شد که ارتش سوریه در کنار رزمندگان مقاومت در برابر تروریست‌ها می‌جنگید. با این حال، اکنون شرایط متفاوت و جدیدتر شده بود و همین موضوع بر اهمیت این جلسه افزود. این نشست اساسا قرار نبود الزاما به خروجی مشخصی منجر شود، زیرا نه فواد حسین، نه صباغ و نه عراقچی به تنهایی اختیارات کافی برای اتخاذ تصمیم نهایی در چنین موضوع حساسی را نداشتند. با این حال، برای هر سه طرف، به‌ویژه برای ما و سوریه این نشست از اهمیت بالایی برخوردار بود؛ چراکه فرصتی بود تا مواضع طرفین دقیق‌تر مشخص شود. هدف از این مذاکره، هماهنگی مواضع و درک بهتر فضای فکری و سیاسی طرف مقابل بود. بنابراین، اهمیت این نشست بیشتر از جنبه تطبیق مواضع و فهم متقابل بود، نه لزوما دست‌یافتن به خروجی مشخص.»

اتفاقاتی که در سوریه خواهد افتاد به نشست آستانه هم متصل است

مجیدی در مورد اینکه نشستی که در دوحه برگزار می‌شود چقدر می‌تواند در تغییر فضا موثر باشد، توضیح داد: «این مسئله بسیار مهم است. ببینید، اولاً تنها کشوری که در حال حاضر تا حد خوبی می‌تواند معارضه را نمایندگی کند، ترکیه است و از این حیث اهمیت بسیاری دارد. ثانیاً، نحوه سقوط حلب به‌گونه‌ای بود که ما یک ظن جدی داریم در مورد احتمال معامله میان روسیه و ترکیه. حال در نشستی به میزبانی قطر، بررسی مواضع روسیه و ترکیه از اهمیت بالایی برخوردار است. هر اتفاقی هم بخواهد رخ دهد، بخش زیادی از آن به همان نشست برمی‌گردد. در مورد اینکه ایران چقدر می‌تواند موثر باشد، باید گفت بدون شک، اگر اسد انتخابش مقاومت باشد و برای مقاومت خود یک پشتیبان و متحد قابل اعتماد داشته باشد، بدون شک ایران آن متحد است.»

احتمالات حضور نظامی ایران

اگر ایران بخواهد حمله نظامی در سوریه انجام دهد با چند احتمال مواجه است، موضوعی که مجیدی به آن اشاره کرد و گفت: «ایران اطلاع قبلی از حمله نداشت و غافلگیر شد. اساسا مسئله این بود که ایران بعد از این غافلگیری بزرگ، هرچند تلاش کرد خود را به‌روزرسانی کند، اما سرعت تحولات بیشتر بود. به همین دلیل ما دست به اقدام دیگری نزدیم. اما اگر هم بخواهیم اقدام نظامی و میدانی انجام دهیم، سوال اساسی این است که نیرو‌ها را چگونه باید منتقل کنیم؟ اگر انتقال نیرو‌ها به‌صورت زمینی باشد، این خطر وجود دارد که ایالات متحده آنها را هدف قرار دهد. علاوه‌بر این، موضع عراق در این زمینه هم محل تردید است؛ اینکه آیا عراق چنین اجازه‌ای خواهد داد یا نه. اگر هم بخواهد هوایی حمله کند، خطر جدی‌تر خواهد بود؛ چراکه ممکن است اسرائیل اجازه چنین کاری را ندهد. این تفاوت شرایط کنونی با سال ۲۰۱۲ است. یک فاکتور دیگر هم که تازه اینجا مطرح می‌شود این است که مشخص نیست چقدر نیرو داریم که بتوانیم اعزام کنیم، زیرا این موضوع برای خود ما به‌طور جدی مورد توجه است. اصلا حرف تخیلی نیست که آیا بعد از دمشق، نوبت تهران می‌شود یا نه، یا اینکه دوباره بیروت کلید می‌خورد یا نه. این هم از سوال‌های ماست.»

مسئله بازنگری در سنسور‌های تحلیلی

مجیدی در مورد اینکه رفتار ایران در مواجهه با این بحران چه خواهد بود، گفت: «مشکل ایران اکنون جدی‌تر شده است. غافلگیری بزرگی رخ داد و پس از آن سرعت تحولات آنقدر زیاد بود که ایرانی‌ها وقتی به یک جمع‌بندی می‌خواستند برسند، ناگهان می‌دیدند در همین فاصله‌ای که تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری صورت بگیرد، فضا تغییر کرده است. به همین دلیل، با تغییر فضا این سوال پیش می‌آید که آیا باید دوباره تصمیم جدیدی اتخاذ شود یا نه. سرعت تحولات گاهی از روند تصمیم‌گیری مقامات تهران پیشی گرفته است. در چنین شرایطی، مقامات جمهوری اسلامی ایران دچار تشکیک نسبت به سنسور‌های اطلاعاتی و تحلیل‌های خود شدند. به‌طور طبیعی، در این فضا آنها به سمت گزینه‌های کم‌ریسک‌تر حرکت می‌کنند و به دنبال راه‌حلی هستند که فوق‌العاده کم‌ریسک باشد.»

منبع: فرهیختگان-زهرا طیبی