رتبه ۱۳ ایران در تنش آبی/ آمار‌هایی که اجرای برنامه‌های سختگیرانه مدیریت منابع را گوشزد می‌کند

به گزارش مجله خبری نگار، در تحلیلی از سوی مؤسسه منابع جهانی (WRI)، یک سازمان غیرانتفاعی که منابع طبیعی سیاره زمین را بررسی می‌کند، فهرست کشور‌هایی که شدیدترین وضعیت کم‌آبی را دارند، ترسیم شده است.

این کشور‌ها شامل «قطر»، «رژیم اشغالگر قدس»، «لبنان»، «ایران»، «اردن»، «لبنان»، «کویت»، «عربستان سعودی»، «اریتره»، «امارات متحده عربی»، «بحرین»، «هند»، «پاکستان»، «ترکمنستان» و «عمان» می‌شود. ایران رتبه ۱۳ را در بین کشور‌های جهان از منظر تنش آبی دارد.

این تحلیل که گزارشی درباره خشکسالی و کمبود منابع آبی در جهان است، مدعی شده که تا سال ۲۰۴۰ بحران آبی دامن‌گیر کشور‌های پرشماری خواهد شد.

پیش‌بینی‌های این مؤسسه نشان می‌دهد تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۱۴۱۸ شمسی) بیش از ۴۰ کشور جهان در سطح بالایی دچار تنش آبی خواهند بود. کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا مناطقی هستند که بیشترین تنش آبی را دارند. علت این موضوع شهرنشینی سریع، رشد جمعیت برنامه‌ریزی نشده، تغییرات آب و هوایی و سیاست اعلام شده است.

رشد فزاینده جمعیت و افزایش مصرف آب، قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهر‌ها و افزایش صنایع آلوده کننده آب، شیوه‌های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سد‌های مخزنی و ایجاد دریاچه‌های مصنوعی همگی از عوامل نابودی چرخه منظم آب در سطح جهان هستند که نوعی تهدید جدی برای جامعه بشریت محسوب می‌شوند.

از این رو در سال ۱۹۹۲ و در بیست و یکمین دستور جلسه کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل که در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، موضوع روز جهانی آب رسما مطرح شد. در این کنفرانس از کلیه کشور‌ها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه ۲۱ سازمان ملل، این روز را به عنوان «روز ترویج و آگاه‌سازی مردم در مورد آب» اختصاص داده و از طریق پخش و اشاعه نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینار‌ها و نمایشگاه‌ها در گرامیداشت آن بکوشند.

علاوه بر کشور‌های عضو سازمان ملل، بسیاری از سازمان‌های غیردولتی NGO‌ها مسائلی از قبیل چگونگی دستیابی بیش از یک میلیارد نفر به آب شرب سالم و یا نقش زن و مرد در خانواده برای دستیابی به آب سالم را پررنگ‌تر می‌کند. همچنین آژانسی از سوی سازمان ملل برای هماهنگی مسائلی در مورد روز جهانی آب تعیین می‌شود که بسیاری از مسائل را در مورد منابع آبی منعکس می‌کند. بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (UNDESA)، دهه ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ را با عنوان «آب برای زندگی» معرفی کرد.

این دهه با هدف جهانی «تمرکز بیشتر روی موضوعات مربوط به آب» آغاز شده که تلاش برای استفاده از مشارکت زنان در فعالیت‌های توسعه مرتبط با آب و همکاری در همه سطوح برای دستیابی به اهداف مربوط به آب در اعلامیه هزاره و برنامه نشست جهانی توسعه پایدار در ژوهانسبورگ را شامل می‌شود.

از سال۱۹۹۳ هر سال یک شعار جدید درباره مسائل حیاتی و حساس آن زمان برگزیده می‌شود تا فعالیت‌های جامعه بر پایه آن شعار شکل گیرد.

بر این اساس ۲۲ مارس برابر با ۳ فروردین، از سوی سازمان ملل متحد به عنوان «روز جهانی آب» نام‌گذاری شده است.

وضعیت آبی ایران و فرونشست

تغییرات تدریجی اقلیم در جهان، باعث وقوع خشکسالی‌های پی در پی، سیلاب‌های بزرگ و طوفان‌های دریایی می‌شود. کشور ایران با قرارگرفتن در کمربند خشکی جهان از جمله کشور‌هایی است که منابع آب، کشاورزی و پوشش گیاهی آن به تدریج رو به زوال است.

چنین شرایطی می‌طلبد تا با مدیریت منابع آبی، دوره‌های خشکسالی را پشت سر گذاشت، ولی به جای آن گاهی هارپ و گاهی ابردزدی مطرح می‌شود و این در حالی است که به گفته پروفسور عزت‌الله رئیسی اردکانی به عنوان یکی از چهره‌های اثرگذار آب در ایران و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، کاهش بارندگی ناشی از پروژه هارپ، یک تصور نادرست و بی اساس است؛ چرا که تاکنون سندی که بتواند مسیر حجم زیادی از ابر را تغییر دهد، وجود ندارد.

این استاد گروه آب‌شناسی بخش علوم زمین دانشگاه شیراز با طرح این سؤال که ریشه این ادعا‌ها از کجا آمده است، گفت: واقعیت امر این است که ما هر سال بارندگی نداریم و ایران با دوره‌های خشکسالی و ترسالی مواجه است. به عنوان نمونه اگر آمار بارندگی‌های شیراز را مورد بررسی قرار دهید، مشاهده خواهید کرد که دوره‌های خشکسالی و دوره‌های‌تر سالی دارد.

وی با بیان اینکه برای شهر شیراز آمار ۱۰۰ ساله بارندگی موجود است، گفت: بر اساس این آمار‌ها دوره‌های‌تر سالی و خشکسالی از ۵ سال تا ۱۳ سال متغیر است، هر چه مدت زمان آمار بیشتر باشد، احتمال وقوع خشکسالی‌های با دوره‌های بیشتر وجود دارد. در شهر شیراز از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۱ دوره خشکسالی بوده و کم بارش‌ترین سال بارندگی در شیراز مربوط به سال ۱۳۴۶ به میزان ۸۰ میلی‌متر بوده است.

رئیسی افزود: در یک دوره ۵۰۰ ساله احتمال اینکه دوره‌های خشکسالی و‌تر سالی طولانی‌تر باشد، وجود دارد که بر اساس آمار موجود می‌توان آن را محاسبه کرد که، چون پیشگویی است و عدم قطعیت نیز در آن وجود دارد، بنابراین وقوع سال‌های خشکسالی و‌تر سالی یک پدیده طبیعی است. اینکه خشکسالی به عنوان یک بحران در جامعه ما شناخته شده، به دلیل مدیریت نامناسب آب در ۶۰ سال گذشته و بهره‌برداری نامناسب ما از منابع آب است.

وی تاکید کرد: ما به جای آنکه ضعف در مدیریت منابع آبی در ۵۰ سال گذشته را جبران کنیم و جلوی اضافه برداشت آب گرفته شود، هارپ و تغییر اقلیم و ابردزدی را مطرح می‌کنیم. تغییر اقلیم ممکن است در خشکسالی اثر داشته باشد، ولی میزان اضافه برداشت ما از منابع آب بقدری زیاد است که قابل مقایسه با کاهش بارندگی توسط تغییر اقلیم نیست.

رئیسی با بیان اینکه ما در گذشته چاه نداشتیم، بلکه منابع آبی ما از چشمه‌ها، قنات‌ها و رودخانه‌ها تامین می‌شده است، گفت: ما با احداث چاه، حجم عظیمی از آب را که در زیر زمین از هزاران سال قبل ذخیره می‌شد، به سطح آوردیم و اکنون حجم آبی که برداشت می‌کنیم، خیلی بیشتر از آب بارندگی است که داریم. با چنین شرایطی حتی اگر تغییر اقلیم هم داشته باشیم، اثرات آن قابل مقایسه با میزان اضافه برداشت ما از آب‌های زیر زمینی نیست.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا ما در دوران خشکسالی قرار داریم، گفت: برای اظهار نظر در این باره باید آمار‌های به‌روز را داشته باشیم، ولی من تا سال ۱۳۹۵ که مطالعه روی دوره‌های‌تر سالی و خشکسالی را انجام می‌دادم، آمار‌ها را در اختیار دارم و از این سال به بعد داده‌ای ندارم، هر چند که این داده‌ها را می‌توان دریافت و نتیجه‌گیری کرد؛ ولی یادمان باشد که در ۲ تا ۳ سال گذشته سال‌هایی با بارندگی خوب داشته‌ایم.

به گفته وی، بر اساس مطالعات ما از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۲ و همچنین از سال ۱۳۸۶ تا سال ۱۳۹۵ یک دوره خشکسالی را در فارس تجربه کرده‌ایم.

آمار‌های قابل تامل

کاهش حجم آب‌های زیرزمینی کشور که از سال ۱۳۵۵ در کشور به طور محسوس شروع شده با گذشت ۴۷ سال، میزان کسری آن به ۱۳۵ کیلومترمکعب رسیده است.

افت سطح آب در تمامی حوضه‌های آبریز کشور محسوس و به تبع آن «فرونشست زمین» در تمامی استان‌های کشور در حال رخ دادن است. نسبت به سال ۱۳۵۵ و دهه ۵۰، تعداد چاه‌های آب در ایران بیش از ۱۷ برابر شده است و از ۴۵ هزار حلقه به بیش از ۸۰۰ هزار رسیده است.

تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی از ۲۲ دشت در سال ۱۳۴۵ به ۴۰۵ دشت (۲۷۰ دشت ممنوعه و ۱۳۵ دشت ممنوعه بحرانی، گزارش شرکت مدیریت منابع آب فروردین ۱۳۹۸) در آخر سال ۱۳۹۷ رسیده است.

پیش‌بینی می‌شود که برداشت سالانه ۵۰ میلیارد متر مکعبی آب زیرزمینی که ۸۹ درصد آن در کشاورزی است، تعداد دشت‌های ممنوعه و بحرانی در کشور را به طور مستمر بیشتر کند و شامل کلیه دشت‌های کشور خواهد شد.

تبخیر بیش از ۳ برابری نسبت به متوسط جهانی و بارندگی کمتر از یک سوم متوسط جهانی و فرونشست زمین در تمامی استان‌های کشور، همه و همه بیانگر شرایط سخت و سنگینی آبی کشور است که الزام اجرای برنامه سختگیرانه مدیریت منابع آب کشور را گوشزد می‌کنند.