مار بزرگی که دشت کاشان را می‌بلعد

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-شهلا منصوریه: شکاف‌هــا در دشـــت کــاشان، چون ماری سیاه و بزرگ مدام می‌چرخند، از چپ به راست و از بالا به پایین. شکاف‌هایی که چیزی در دلشان نیست، اما هر آنچه که بر سرشان آوار شود را می‌بلعند. برخی از کارشناسان مجموع شکاف‌ها در دشت کاشان را حدود ۷۶ کیلومتر محاسبه کرده‌اند. محمد مهدی‌شریفی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کاشان می‌گوید: آمار دقیقی از مساحت فرونشست‌ها ندارد، اما حداقل از ۱۰ سال پیش این‌گونه فرونشست‌ها را به چشم دیده است. این شکاف‌ها در ابتدا حدود دو الی سه کیلومتر بودند، اما به مرور زمان گسترش پیدا کرده‌اند. رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی نیز می‌گوید که واقعیت این است که این رقم طولی و مستمر نیست. هرچند طول این پهنه زیاد است، اما در همان محدوده کاشان وجود دارد.

۸۵ درصد خشکسالی شدید

استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، عدم مدیریت مصرف بهینه آب در حوزه‌های کشاورزی، خانگی و صنعتی، کاهش نزولات جوی و تداوم خشکسالی در منطقه کاشان از عوامل تخریبگر پدیده فرونشست زمین محسوب می‌شوند؛ پدیده‌ای که در کنار سیل و زلزله کم‌کم به یک پدیده زمین‌شناسی آشنا تبدیل شده است و بسیار آرام و بی‌صدا ناگهان ساکنان مناطق درگیر را غافلگیر می‌کند.

بسیاری از کارشناسان تغییرات اقلیمی، خشکسالی و کاهش بارندگی و همچنین بهره‌برداری‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی را عامل این پدیده می‌دانند. علی خالویی، کارشناس اداره منابع طبیعی کاشان می‌گوید: این شکاف‌ها به دلیل مصرف بی‌رویه آب و الگوی خشکسالی دشت کاشان روی داده است. به گفته او با توجه به کاهش ۶۱ میلیمتری بارندگی در دشت کاشان، می‌توان گفت که این دشت در سیطره کامل خشکسالی و تغییر اقلیم است. بر اساس این آمار فقط ۱۴ درصد این دشت دچار خشکسالی متوسط است و بیش از ۸۵.۵ درصد از پهنه مراتع آن خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید دارد.

وضعیت ناخوشایند

سال‌هاست که کارشناسان منابع طبیعی درخصوص پدیده فرونشست زمین هشدار داده‌اند، اما جلسات مسئولان فقط به آمار و ارقام‌های فاجعه‌آمیز ارائه شده می‌گذرد و به راهکار‌های اعلامی از سوی کارشناسان ارتباطی ندارد. محمدمهدی شریفی، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کاشان می‌گوید: این شکاف از نزدیک کاشان در منطقه طاهرآباد تا حوالی قم در جهت‌های مختلف امتداد پیدا کرده است. آب شیرین در روستا‌های مختلف در دسترس نیست و مشکلات زیست محیطی بسیاری برای اهالی ایجاد کرده است. به عقیده شریفی، خالی شدن سفره‌های زیرزمینی موجب ایجاد فضای خالی شده و ترک‌های عمودی بزرگ و بزرگ‌تر می‌شوند.

این وضعیت تا آنجا پیش‌رفته که شریفی می‌گوید: اکنون نه تنها تأمین آب مورد نیاز برای منطقه شمال استان اصفهان دشوار شده، بلکه نشست زمین یا پدیده فرونشست روز به روز عمق بیشتری پیدا می‌کند و اگر فکری برای این پدیده نشود، مانند شهر اصفهان، به مناطق شهری می‌رسد و همه چیز را می‌بلعد. این در صورتی است که این موضوع متولی خاصی هم ندارد.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کاشان به توسعه بی‌رویه باغات در سالیان گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید:‌کمترین میزان بارندگی در سال‌جاری، حدود ۶۰ میلیمتر است در حالی در شرایط نرمال، میانگین سالیانه ۱۲۰ میلیمتر است و خشکسالی سال‌های اخیر به بروز پدیده فرونشست کمک کرده است.

وجود باغات زیاد و استفاده از سفره‌های زیرزمینی برای محصولات آب بری مثل زردآلو، قیسی، آلو، خربزه، صیفی‌جات و محصولات جالیزی، به تشدید این بحران دامن می‌زند. کارشناسان معتقدند که میزان تولید محصولات کشاورزی در دنیا، به ازای هر متر مکعب آب، ۲.۵ کیلوگرم محصول تولید می‌شود، در حالیکه این میزان در کشور ما کمتر از یک کیلوگرم است.

میراث طبیعی

سفره‌های آب زیرزمینی، میراث و هدیه‌ای از طبیعت است، میراثی که از صد‌ها سال قبل وجود داشته. اما با ورود صنعت به داخل کشور به دلیل عدم فرهنگ‌سازی برای استفاده بهینه از آن دچار آسیب شد، حفر چاه‌های عمیق در دشت کاشان حداکثر ۱۰ متر بود، اما امروز با ورود صنعت حفاری و توسعه برداشت آب، منابع آبی کشور و به تبع آن منابع آب کاشان در حال نابودی است.

شریفی، ایجاد استخر‌های آبی را هم از دلایل دیگر برمی‌شمارد و می‌گوید: احداث استخر‌های آب با سطوح عایقی در مناطق بالادست، مانع از نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی می‌شود و به روستا‌های پایین دست نمی‌رسد. این آب‌ها به مرور زمان، مصرف یا بخار می‌شوند و آبی برای تغذیه و نفوذ به خاک نمی‌ماند و به همین جهت روستا‌های پایین دست دچار فرونشست می‌شوند.

آنگونه که این مسئول می‌گوید: طرح‌های گوناگون الگوی کشت کشاورزی و شیوه‌های کاهش برداشت آب تحت فشار بسیار توسعه پیدا کرده و بحث‌های آبخیزداری به کاهش فرونشست کمک می‌کند. او تنها راهکار توسعه را آبخیزداری می‌داند و معتقد است که این طرح برای اصلاح وضع موجود صددرصد مؤثر است. زیرا باید بپذیریم که با کاهش میزان بارندگی مواجه هستیم و این مشکلات براحتی ترمیم و جبران نمی‌شوند.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کاشان می‌گوید: دانشگاهیان و افراد علمی باید در این زمینه به صورت جدی ورود و مطالعات صورت گرفته را اجرایی کنند.

کاشان صاحب بزرگترین فرونشست نیست

در این رابطه رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌گوید: این شکاف هرچند بزرگ و طولانی است، اما بزرگ‌ترین فرونشست کشور محسوب نمی‌شود. این شبکه و شکاف از سال‌های ۹۷ بوده و در حال رشد است. با آمدن سیلاب این شکاف‌ها که برخی از آن‌ها مانند تونل هستند، موجب تخریب‌های زیادی می‌شوند. در برخی از نقاط سقف فرونشست‌ها که به صورت تونل هستند را فرو می‌ریزند.

مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه فرونشست کاشان بعد از فرونشست نیشابور قرار دارد، می‌گوید: از این نمونه فرونشست‌ها در دشت‌های استان کرمان، نیشابور، مرودشت فارس، رفسنجان، جیرفت و مهیار اصفهان وجود دارد. شاخص‌های خاصی برای مقایسه با سایر پهنه‌های کشور وجود دارد که آن‌ها مبنای بزرگ و کوچک بودن فرونشست‌ها محسوب می‌شوند و ممکن است هر سال جایی بیشتر یا کمتر شود و سال به سال فرق کند.

به گفته شهبازی، فرونشست‌ها در این دشت نامتقارن است. در بخشی بزرگ و در یک بخش دیگر کوچک است و در مرز این دو بخش شکاف ایجاد شده است. در دشت کاشان به صورت خاص این شکاف با گسل زندان کاشان تطابق دارد. مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌گوید: این شکاف از گذشته وجود داشته، اما از ۶ سال پیش تشدید شده است.