زبان اشاره؛ صدایِ بی صداها

دنیا؛ برای آنها صدا ندارد؛ سکوت است و بی صدایی؛ اما قطعا آخر خط نیست. کودکان آسیب دیده شنوایی با وجود آنکه از نعمت شنیدن محروم هستند اما با زبان اشاره ارتباط شان را با جهان پیرامونشان قطع نکرده اند تا جایی که می توان گفت همه ناشنوایان زبان اشاره را دارند و ناشنوا یعنی «اشاره».

به گزارش مجله خبری نگار، طبق گزارش فدراسیون جهانی ناشنوایان در سال ۲۰۱۹،  بیش از ۷۰ میلیون نفر از افراد ناشنوا در سراسر جهان برای ارتباط با محیط و افراد اطراف خود از زبان اشاره استفاده می‌کنند. زبان اشاره به آنان اجازه می‌دهد تا آموزش ببینند، کار کنند، به خدمات مورد نیاز خود دسترسی و در جوامع اطراف خود حضور داشته باشند.

با مهدیه مهدویان، مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران به مناسبت دوم مهرماه، روز جهانی زبان اشاره به گفت وگو نشستیم و از او درباره دنیای ناشنوایان، زبان اشاره، آموزش، محدویت های اجتماعی و دغدغه های مهمی که دارند سوال کردیم.

وی ابتدا درباره ناشنوایی و چگونگی تشخیص و مداخلات بهنگام این آسیب سخن گفت و در این باره اظهار کرد: از نظر آموزش و پرورش دانش آموزان با نیازهای ویژه که آسیب شنوایی دارند نوع آموزششان نسبت به دیگر کودکان دارای معلولیت متفاوت است. به عنوان مثال دانش آموز دارای معلولیت جسمی حرکتی ما علیرغم  شرایط و معلولیت اندامی از نظر ذهنی، بینایی و شنوایی عادی است و می تواند از کلاس معمولی بهره ببرد اما کودکان ناشنوا به علت افت پردازش اطلاعاتی از نظر زبان متفاوت هستند.

وی افزود: همه کودکانی که به دنیا می آید چه شنوا باشند و چه ناشنوا تا مرحله آموزش زبان و رشد تحول زبانی یعنی تا چهار پنج ماهگی، مشترک هستند و با هم تفاوتی ندارند؛ به عبارتی کودک ناشنوای ما هم به اصطلاح قان و قون که مرحله آغاز سخن گفتن است را دارد اما چون از نظر شنیداری بازخورد صداها را تا بیان تک سیلاب ها و صداهایی که از خودش ساطع می کند ندارد، نمی تواند اینها را تقلید کند و به مرحله اصوات و تک سیلاب ها و دوسیلاب ها برسد و رشد زبان را داشته باشد.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران با بیان اینکه بنابراین کودک ناشنوا از نظر آموزش و تحول زبان با ضعف روبرو می شود و گنجینه لغاتش پایین است اظهار کرد: یک بچه طبیعی چهار، پنج ساله اطلاعات را از محیط می گیرد و کلمات را از رادیو و تلویزیون و گفت وگوی افراد با همدیگر می شنود و ناخودآگاه نسبت به تعریف استعاره های مختلف کلام فارسی آشنایی پیدا می کند اما کودک ناشنوا این امکان را ندارد.

گنجینه لغات یک کودک ناشنوا در هفت سالگی؛ ۴۰۰ کلمه

مهدویان ادامه داد: به همین علت است که گنجینه لغات یک بچه کلاس اول تقریبا ۲۵۰۰ کلمه است اما گنجینه لغات کودک آسیب دیده شنوایی ۴۰۰ کلمه است؛ تازه اگر دوره های آموزش پیش از دبستان ناشنوایان را گذرانده باشد.

وی با اشاره به درک ضعیف کودک ناشنوا از مفاهیم انتزاعی گفت: هرچه آموزش برای او ملموس تر باشد برایش قابل درک تر است. به عنوان مثال مفاهیمی چون عشق، محبت و ایثار را باید با یکسری حرکات، مفاهیم و کلمات برای این کودک توضیح بدهیم زیرا معمولا از نظر هوشی، خوب هستند.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران بر ضرورت تشخیص هرچه زودتر آسیب شنوایی و تاثیر آن بر مداخلات بهنگام و کارآمدتر تاکید کرد و گفت: هرچه سن تشخیص پایین تر باشد بهتر می توانیم کمک کنیم. به عبارتی هر چه قدر میزان افت شنوایی کمتر باشد زودتر می توانیم اقدامات بهنگام که یکی از آنها سمعک است را انجام دهیم.

سمعک و کاشت حلزون؛ دو روش برای دو گروه متفاوت

مهدویان افزود: مشکلات شنوایی را حتی در دوران جنینی هم می توان تشخیص داد. معمولا بعد از تولد نوزاد نیز با تست ادیوگرام می توان کم شنوایی و ناشنوایی را تشخیص داد. اگر مشخص شود کودک آسیب شنوایی دارد، آموزش هایی برای والدین ارائه می کنیم. به کودکی که ناشنوایی عصبی دارد یعنی در مرحله حلزونی بخش اعصاب گوشش مشکل دارد نمی توانیم سمعک بدهیم اما کودکی که ناشنوایی انتقالی دارد و در گوش میانی مشکل دارد می تواند از سمعک استفاده کند.

وی ادامه داد: بچه های گروه اول معمولا با شرایط خاصی انتخاب می شوند تا زیر سه سالگی عمل کاشت حلزونی برایشان انجام شود و  الکترودی که قرار است اعصاب را به مغز منتقل کند را با یک وسیله جانبی توانبخشی کار می گذارند و این وسیله کار رساندن اصوات را به مغز انجام می دهد. بعد از کاشت حلزون باید حداقل ۲۰۰ ساعت یا ۱۰۰ جلسه دوساعته گفتار درمانی انجام شود تا کودک بتواند از نظر تلفظ و کلام و تطبیق با حلزون کاشت شده، آماده شود.

چرا بعضی والدین متوجه آسیب شنوایی کودکشان نمی شوند؟

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران درباره علت تشخیص دیرهنگام آسیب شنوایی در برخی کودکان عنوان کرد: با توجه به شرایطی که ما داریم و به شناخت بچه های با آسیب شنوایی برمی گردد روند آموزش متفاوت می شود. حتی اگر تست آدیو گرام انجام نشده باشد با یکسری آموزش ها که به خانواده ها می دهیم، وقتی ببینند فرزندشان عکس العملی به صداها ندارد باید متوجه شوند که بچه مشکلی شنوایی دارد. اگر کودک چندماهه تعامل محیطی نداشته باشد خانواده باید تشخیص بدهند.

وی افزود: در هرحالت هرچه زودتر شناسایی شوند اثر تخریبی کمتر می شود؛ اما گاهی کودک آسیب دیده شنوایی، هوشش بالاست که عدم شنیدار را چشمش جبران می کند و خانواده متوجه نمی شوند و کودک به سن پنج سالگی و زمان تست سنجش می رسد و آنجا تشخیص می دهند که آسیب شنوایی دارد.

تحصیل کودکان ناشنوا در مدارس عادی

مهدویان درباره چگونگی تقسیم بندی آموزش کودکان ناشنوا برای رفتن به مدرسه تلفیقی یا استثنایی و روند شروع آموزش ها نیز توضیحاتی ارائه داد و گفت: دو راه وجود دارد؛ کودک با تشخیص مسئولین ادارات استثنایی و مدرسه پشتیبان، یا به مدارس خاص هدایت می شود و یا به سمت آموزش های تلفیقی می رود و به مدارس پذیرا معرفی می شود.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران اضافه کرد: مواردی چون میزان افت شنوایی، تعامل با محیط، گنجینه اطلاعاتی و ... در این تصمیم گیری دخیل است.  ممکن است کودکی ناشنوای مطلق باشد اما آنقدر خانواده با او خوب کار کرده باشد که تعاملات اجتماعی با محیط را آموخته اند و می توانند به راحتی به مدرسه عادی تلفیقیی بروند. گاهی نیز کودک کم شنواست؛ اما نمی تواند به مدرسه عادی برود.

وی درباره آموزش های ویژه پیش از دبستان برای نوآموزان ناشنوا و کم شنوا نیز گفت: کودکان آسیب دیده شنوایی که باید به مدارس خاص بروند لازم است قبل از ورود به کلاس اول، دو سال آموزش پیش از دبستان را بگذرانند تا روی اصلاح تلفظ و باقی مانده شنوایی شان کار شود.

چیزهایی که کمتر درباره زبان اشاره شنیده ایم

مهدویان در بخش دوم سخنانش درباره زمینه شکل گیری زبان اشاره و استفاده از آن توضیح داد و گفت: در دوره شکل گیری کلمات چون ارتباط کلامی بچه های ناشنوا با محیط کم است سراغ یکسری علائم می روند و استفاده از علائم را برای بیان مقصودشان ترجیح می دهند و در واقع برای خودشان علائم قراردادی درست می کنند. مثلا برای عباراتی چون "آب بده" یا "بیا" یا "برو" از حرکات دست استفاده می کنند. بچه های عادی هم علائم قراردادی دارند و این آغاز زبان اشاره و شکل گیری زبان اشاره است که بالطبع اولیا هم از آن تبعیت می کنند  و باید با آن علائم صحبت کنند.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران افزود: البته اگر این کودکان سمعک بگیرند و یا کاشت حلزون داشته باشند در کنار زبان اشاره که زبان اصلی است می توانند یکسری کلمات را هم ادا کنند. از نظر نظام آموزش و پرورش که در حال حاضر در ایران دنبال می شود ما اجازه نداریم که فقط زبان اشاره را رایج کنیم. کودک را به مدرسه می فرستیم که با محیط پیرامون تعامل داشته باشد.

وی در ادامه بیان کرد: همه آنها باید بر اساس عدالت آموزشی و یکسان سازی فرایندهای آموزشی، واژه هایی که وجود دارد را یاد بگیرند و تا سطح دیپلم ادامه دهند و بتوانند در کنکور شرکت کنند و امکان ورود به آموزش عالی را داشته باشند در واقع باید همانند دیگر دانش آموزان از اطلاعات جامعی برخوردار باشند.

آموزش آمیخته؛ ترکیب لبخوانی و اشاره

مهدویان با بیان اینکه شیوه آموزش در مدارس استثایی ترکیبی و آمیخته است عنوان کرد: یک روش آموزش، لبخوانی و شفاهی است که استفاده از آن به تنهایی برای کودکان ناشنوا و کم شنوا مناسب نیست؛ زیرا وقتی معلم رو به تخته است ارتباط چهره به چهره اش قطع می شود و اگر معلم حرفی بزند دیگر کودک نمی تواند لبخوانی کند.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران اضافه کرد: روش دیگر فقط زبان اشاره است که استفاده مکرر و مطلق از آن هم به مرور باعث بدتر شدن آسیب شنوایی و سکوت مطلق می شود. کودک برای حضور در جامعه ای آماده شود که باید در آن کار کند، خرید کند، ازدواج کند و در کل مراودات اجتماعی داشته باشد و نمی تواند این گونه خودش را جدا کند و سکوت مطلق را تجربه کند.

وی با بیان اینکه اما در روش آمیخته، همزمان از زبان اشاره و لبخوانی استفاده می شود؛ درباره آماده سازی زمینه های ورود کودک آسیب دیده شنوایی به مدارس عادی تلفیقی یا پذیرا و مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد گفت: همه معلمان ما در مدارس پذیرا زبان اشاره را آموزش ندیده اند و طبیعی هم هست؛ زیرا ممکن است طی یک سال تنها یک یا دو دانش آموز ناشنوا یا کم شنوا داشته باشند.

حکایت مشکلات معلمان مدارس عادی

مهدویان ادامه داد: برای کاهش مشکلات معلمان عادی یا پذیرا، سازمان آموزش و پرورش استثنایی معلمان رابط را به مدارس پذیرا می فرستد و هر دانش آموز تلفیقی یک معلم رابط دارد. معلم رابط بر اساس ساعت کار هفتگی به مدارس پذیرا سر می زند؛ معلمان رابط تدریس نمی کنند، بلکه تسهیلگری در آموزش را مدنظر دارند و  کادر مدرسه را برای برخورد و آموزش با کودک دارای معلولیت آماده می کند.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران به معرفی مدارس الگو در هر استان که مناسب سازی محیطی را جهت حضور دانش آموزان با نیازهای ویژه انجام داده اند اشاره و اظهار کرد: دراین مدارس مناسب سازی فضا با توجه به شرایط دانش آموزان دارای معلولیت انجام شده است به عنوان مثال استفاده از چراغ هایی با رنگ های مختلف، استفاده از علائم دیداری و شنیداری از جمله تمهیدات فراهم شده در این مدارس است.

اندام گویایی و تکلم ۹۹ درصد ناشنواها، سالم است

وی در ادامه با بیان اینکه زبان یک وسیله ارتباطی است و اگر زبان را قطع کنیم ارتباط ما با محیط قطع می شود عنوان کرد: ۹۹ درصد ناشنوایان از نظر  تکلم و گویایی مشکلی ندارند و اندام گویایی شان سالم است، اما چون فرایند زبان آموزی شان دیر شروع می شود  صوت و فرکانس صوتی شان تغییر می کند و اغلب آنها ارتباط کلامی ندارند ولی اگر آموزش ببینند می توانند با صوت، مفاهیمی را بیان کنند.

زبان اشاره؛ زبان تصویری کودکان ناشنوا

مهدویان افزود: زبان اشاره، علائم ایما و اشاره ای است که جایگزین زبان صوتی می شود و یکجور زبان تصویری است. ما علائم نمی سازیم و به آنها آموزش نمی دهیم، بلکه ما از آنها یاد می گیریم. چون برداشتشان از یک کلمه، تصویرسازی است.

وی با بیان اینکه همه افراد ناشنوا زبان اشاره را دارند و ناشنوا یعنی اشاره گفت: نمی توانیم زبان اشاره را از آنها بگیریم. بلکه باید زبان اشاره را بیاموزیم. همانطور که آموختن زبان خارجی مهم است، دانستن زبان اشاره نیز ارزشمند است زیرا همه ما حتما در طول دوران زندگی با افراد ناشنوا در جامعه برخورد می کنیم و وقتی زبان اشاره آنها را بلد باشم می توانیم به خوبی ارتباط برقرار کنیم.

به گفته مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران در هرجامعه ای، ۱۵ درصد افراد با معلولیت و آسیب های مختلف به دنیا می آیند. کم توانی ذهنی بالاترین رتبه را دارد و پس از آن ناشنوایی است. لازم است در محیط جامعه مناسب سازی های خاصی انجام شود و دلیل موجهی نیست که چون معلولان در اقلیت هستند به آنها توجه نکنیم. باید شرایط حضور در جامعه برای همه افراد یکسان باشد.

این بوق ها شنیده نمی شوند

وی با اشاره به اینکه افراد ناشنوا صدای بوق را نمی شوند و معمولا از جمله افراد عابر پیاده ای هستند که ممکن است دچار سانحه رانندگی بشوند گفت: خوب است رانندگان توجه کنند ممکن است فردی که مقابلشان است آسیب دیده شنوایی باشد. فرد نابینا با عصای سفید نشان می دهد که دچار معلولیت است اما افراد ناشنوا مشخصه ظاهری خاصی ندارند و ما به عنوان راننده باید این احتمال را بدهیم که ممکت است وقتی بوق می زنیم و طرف مقابل عکس العملی نشان نمی دهد ممکن است ناشنوا باشد.

وی با علائم صوتی محیط های شهری به ویژه در مترو و زمان اعلام اسامی ایستگاهها و یا آسانسورها نیز اشاره کرد و گفت: یک مشکل بزرگ ما مترو است، گوینده ای در ایستگاههای مختلف، مقصد را اعلام می کند اما بچه های ناشنوا این صداها را نمی شوند و گاه از ایستگاه می گذرند.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران افزود: پیشنهاد ما در جلسات مختلف این بوده است که یکسری علائم اشاره در متروها داشته باشیم یا حداقل نام ایستگاه ها در صفحه های نمایشگر اعلام شود.

رابطین ناشنوا به کمک کادر درمان می روند

 وی همچنین به حضور رابطین ناشنوایان در گروه های مختلف عمومی چون کادر درمان اشاره کرد و گفت: در همین دوران کرونا، افرادی را تحت عنوان رابط آموزش داده ایم تا به کادر درمانی در هنگام معاینه فرد ناشنوا کمک کنند. یک اقدام دیگر که از سوی سازمان آموزش و پرورش استثنایی انجام شد تهیه و تدوین پروتکل آموزش زبان اشاره برای کادر درمانی بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی جهت برقراری ارتباط با افراد ناشنوای مبتلا به بیماری کرونا، در قالب یک فیلم آموزشی بود.

وی افزود: در سایر اماکن عمومی مانند دادگاه ها نیز لازم است رابطینی برای افراد ناشنوا حضور داشته باشند.

درباره مشکلات آموزشی دانش آموزان ناشنوا در دوران کرونا

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران درباره مشکلات آموزشی دانش آموزان ناشنوا در دوران کرونا و پیگیری آموزش به روش غیرحضوری از طریق شبکه شاد و ... نیز اظهار کرد: آموزش دانش آموزان با نیازهای ویژه در کنار بچه های سالم مطرح است. در شبکه شاد به علت شرایط خاصی که دارد باید از یکسری علائم استفاده شود و همزمان با آموزش معلم، زبان اشاره هم استفاده شود که البته معلمین عمومی ما این اشاره ها را نمی دانند.

وی افزود: برای رفع این مشکل آموزش خاص ناشنوایان همزمان با تدریس به روش زبان اشاره از سوی سازمان استثنایی برنامه ریزی شده و آموزش دروسی در قالب فایل ویدئویی انجام و در شبکه شاد بارگذاری می شود. برخی می گویند ارائه دروس، زیرنویس و برخی می گویند مترجم اشاره داشته باشد و فردی کنار تصویر قرار بگیرد.

وی ادامه داد: برای بچه های تلفیقی که در مدارس پذیرا درس می خوانند و در محیط عادی آموزش می بینند آموزش محتوا مبتنی بر لبخوانی استفاده می شود و از معلم خواسته می شود که آرامتر و واضح تر صحبت کند تا آموزش گام به گام انجام شود.

دوم مهر، روز جهانی زبان اشاره با شعار «زبان اشاره ایرانی برای همه»

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران با اشاره به اینکه هفته جهانی ناشنوایان از ۳۱ شهریور آغاز شده و دوم مهر روز جهانی زبان اشاره است و شعار امسال ما «زبان اشاره ایرانی برای همه» است گفت: کار اصلی انجمن ملی زبان اشاره در شرایط مختلف، آموزش و جمع آوری اشارات مختلف است. انجمن ملی زبان اشاره از سال گذشته به صورت رسمی و با دریافت مجوز از وزارت کشور تاسیس شد.

مهدویان ادامه داد: البته در سال های گذشته و از ۴۵ سال قبل کمیته ای تحت عنوان کمیته پژوهشی زبان اشاره تشکیل شده و فعالیت های زیادی انجام داد و زبان های اشاره کل ایران را جمع آوری کرد و آن را در قالب چهار جلد به چاپ رساند.

واتساپ، اینترنت و ویروس کرونا، جزو اشارات بین المللی

وی با بیان اینکه با توجه به رشد زبانی، بسیاری اشارات فعلی ما، منسوخ شده است و به علت ارتقای دانش ناشنوایان، نوع اشاره آنها هم ارتقاء یافته است اظهار کرد: البته برخی اشارات نیز بین المللی هستند؛ مانند واتساپ، اینترنت یا اشاره واژه ویروس کرونا که برای تمام دنیا یکسان سازی شده است. در آن چهار کتاب، لغات جدید مثل اینترنت نیست و ما در قالب جلد پنجم، تعداد زیادی لغات جدید را گنجانده ایم که در دست آماده سازی است.

مدیرعامل انجمن ملی زبان اشاره ایران با بیان اینکه یکی دیگر از اقدامات انجمن برگزاری کلاس های آموزش زبان اشاره است که به علت شیوع کرونا برای چند ماهی تعطیل بود و اکنون در حال رایزنی با برخی فرهنگسراها هستیم که بتوانیم به زودی آموزش زبان اشاره را با رعایت کامل پروتکل های بهداشتی در فضاهای بزرگ و جمعیت اندک از سر بگیریم گفت: طی روزهای آتی کلاس های آموزشی انجمن در فرهنگسرای خانواده آغاز می شود. این آموزش ها در چهار سطح برگزار می شو و افراد گواهینامه ای دریافت می کنند و حکم همکار برای ما دارند و رابط ما می شوند که به بخش های مختلف معرفی می شوند.

وی همچنین حمایت های قانونی، آشنایی و فرهنگ سازی کودکان والدین ناشنوا، تاسیس بانک جمع آوری اطلاعاتی، رواج و هماهنگی اشارات و تقویت دوزبانه ها و گردآوری و تدوین لغات به روز شده را از دیگر اقدامات این انجمن دانست.

منبع: ایسنا