تازیانۀ تغییر اقلیم بر تن نحیف کشاورزی؛ سیلاب و هجوم آفات نباتی، معضل کشاورزان

به گزارش مجله خبری نگار/اطلاعات: یکی از نمود‌های آشکار تغییر اقلیم در بخش زراعت و باغبانی، تأثیر آن بر منابع آب است. تغییر اقلیم می‌تواند بر سرعت فتوسنتز، عملکرد رویشی، زمان گل‌دهی و تعرق گیاهان، فرسایش و حاصلخیزی خاک و افزایش آفات و علف‌های هرز تأثیر بگذارد.

دکتر مسعود گودرزی، دانشیار و معاون گروه تحقیقاتی تغییر اقلیم و خشکسالی پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، در یک سخنرانی با موضوع «تغییر اقلیم، کشاورزی و امنیت غذایی»، با بیان این‌که براساس رکورد‌های ثبت‌شده، سال ۲۰۲۲ گرم‌ترین سال یک قرن گذشته بوده، گفت: تغییر اقلیم، بیشتر گرمایش جهانی را به یاد‌ها می‌آورد، درحالی‌که تعریف جدید تغییر اقلیم، فراتر از گرمایش جهانی است و مواردی از جمله کاهش بارش را نیز شامل می‌شود. کشور ما هم از لحاظ دما و هم بارش بسیار تحت‌تأثیر این پدیده قرار گرفته است.

شرایط دشوار بوم‌شناسی (اکولوژیک)

گودرزی، سپس تصویری از شرایط اقلیمی کشور ارائه داد و یادآور شد: ۶۵ درصد مناطق کشور ما خشک و فراخشک است. وقتی در نشست‌ها و همایش‌های بین‌المللی این گزارش‌ها را ارائه می‌دهیم، می‌پرسند مگر در چنین شرایطی و با این میزان بارش، کسی می‌تواند زندگی کند؟! در چین به منطقه‌ای با بارش کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر، منطقۀ خشک می‌گویند؛ درحالی که ما در برخی مناطق کشور کمتر از ۳۰ میلی‌متر بارش داریم و برخی از سال‌ها همین میزان هم نمی‌بارد. از سوی دیگر، میانگین بارندگی سالانۀ جهانی ۸۰۰ میلی‌متر و در ایران ۲۴۳ میلی‌متر است، افزن بر آن‌که ۷۰ درصد بارش‌ها در ۲۵ درصد از مساحت کشور و ۳۰ درصد آن در ۷۵ درصد از سطح کشور می‌بارد. ظرفیت تبخیر جهانی، ۷۰۰ میلی‌متر و در ایران ۲۱۰۰ میلی‌متر است؛ به این معنا که متوسط بارندگی جهانی سه برابر ایران و میانگین تبخیر در ایران، سه برابر جهان است. بنابراین، حدود ۷۰ درصد از حجم بارش‌ها در کشور در اثر تبخیر از دسترس خارج می‌شود. این آمار‌ها وضعیت نامناسب طبیعی و اکولوژیکی کشور را نشان می‌دهد، ولی از هزاران سال قبل تاکنون با این شرایط سازگار بوده‌ایم.

کاهش بارش و افزایش دما

معاون گروه تحقیقاتی تغییر اقلیم و خشکسالی پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، با بیان این که ۷۵ درصد از بارش‌ها در ایران خارج از فصل بارندگی اتفاق می‌افتد، افزود: طی ۵۰ سال گذشته، در کشور ما دما افزایش و بارندگی کاهش یافته است؛ چنان‌که دمای کشور در هر دهه به‌طور متوسط ۴/۰ (چهار دهم) درجۀ سلسیوس گرم‌تر شده است.

این شرایط اقلیمی و کاهش بارش‌ها و افزایش دما در کشور، پیامد‌هایی به دنبال داشته که از جملۀ آن‌ها می‌توان به کاهش بارش برف و عدم تغذیه منابع آب زیرزمینی اشاره کرد. تغییر پهنه‌های اقلیمی، رایج شده و در پی آن تغییر پهنه‌های اقلیمی کشاورزی نیز رخ داده است. در این شرایط برای الگوی کشت باید پهنۀ جدید اقلیمی مدنظر قرار گیرد.

طغیان آفات و سیلاب تابستانی

افزایش دما در زمستان و کاهش طول دورۀ سرما نیز از دیگر پیامد‌های تغییر اقلیم است که بر کشاورزی و منابع طبیعی کشور تأثیر می‌گذارد. گودرزی با اشاره به این مطلب توضیح داد: پیش از این، بسیاری از آفات در سرمای زمستان از بین می‌رفتند، ولی اکنون که سرما و یخبندانِ گذشته را نداریم شاهد شیوع بیشتر آفات هستیم؛ به گونه‌ای که سازمان حفظ نباتات کشور اعلام کرده با طغیان بیماری‌ها و آفاتی مواجهیم که پیش از این به آن اهمیت نمی‌دادیم؛ چون این آفات در اثر وضعیت اقلیمی از بین می‌رفت، ولی اکنون طغیان کرده است.

کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی بارش‌ها که موجب کمبود آب آشامیدنی شهری و کشاورزی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین می‌شود، از دیگر پیامد‌های تغییر اقلیم است. بر پایۀ برآورد گروه اقتصاد دانشگاه تهران، کاهش هر میلی‌متر بارندگی، ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد ریال به بخش کشاورزی آسیب وارد می‌کند.

وی سپس با بیان این که تغییرات فصلی بارش، از دیگر پیامد‌های تغییر اقلیم است ادامه داد: پیش از این ۸۰ درصد بارش‌های ما در پاییز و زمستان اتفاق می‌افتاد و بارش تابستانه نداشتیم، ولی اکنون سیلاب‌های تابستانی زیاد شده و از آن‌جا که در فصل و زمانی رخ می‌دهد که کشت‌وکاری وجود ندارد و نیاز به آب نداریم، زحمت و مشکلات فراوانی برای کشاورزان ایجاد می‌کند.

طبیعی است در این شرایط، امنیت غذایی نیز به خطر می‌افتد. همچنین شاهد تغییر نوع بارش‌های زمستانه از برف به باران و جابه‌جایی زمان بارش به انتهای فصول هستیم.

گودرزی با بیان این که در پی تغییر اقلیم، شاهد تغییر فصل بارش سرد هم هستیم اظهار کرد: در برخی از مناطق کشور، سرما‌های زودرس و دیررس داریم؛ یعنی در جایی که هنوز نیاز به سرما نداریم، ناگهان هوا سرد می‌شود و برعکس در جایی که نیاز به سرمای هوا داریم، هرچه منتظر می‌مانیم از سرما خبری نمی‌شود، ولی پس از آن و ناهنگام سرما می‌آید. سال‌هاست محصولات باغی ما به این وضعیت گرفتارند و کشاورزان و باغ‌ها از این وضعیت، خسارت بسیاری می‌بینند.

تغییرات روان‌آب‌ها به صورت کاهش یا افزایش روان‌آب سطحی نیز از دیگر نتایج تغییر اقلیم است. در نتیجۀ این تغییرات، مراتع هم تحت‌تأثیر قرار میگیرند و صنعت دامداری کشور خسارت می‌بیند.

چالش‌های رویارویی با تغییر اقلیم

دانشیار پژوهشکدۀ حفاظت خاک و آبخیزداری کشور، در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به چالش‌های کشور در رویارویی با تغییر اقلیم گفت: «یکی از این چالش‌ها عدم آموزش مدیران دربارۀ پیامد‌های تغییر اقلیم در کشور است.

ما مکتبی داریم که به نظر من اسم آن را باید «شکاکیون» گذاشت، که به همه چیز شک داریم و یک «آیا» پیش از هرچه که با نظر ما مخالف باشد، اضافه می‌کنیم و می‌پرسیم آیا وجود دارد؟ و مسأله را حل‌نشده رها می‌کنیم.

مشکل بعدی، نبود سامانه‌های هشدار پیش از وقوع است که متناسب با نیاز و شرایط روز پیشرفت نکرده است. شاید دربارۀ زلزله هنوز چنین سامانه‌هایی وجود نداشته باشد، ولی در حوزۀ مسائل مرتبط با کشاورزی، امکانات خوبی وجود دارد که باید مورد استفاده قرار گیرد.

وی یکی دیگر از چالش‌های رویارویی با تغییر اقلیم را اولویت نداشتن این موضوع در همۀ بخش‌های مدیریتی و سیاست‌گذاری کشور می‌داند و هشدار می‌دهد: IPCC (هیأت بین‌دولتی تغییرات اقلیمی) از تغییر اقلیم به عنوان یک چالش جدی برای مناطق خشک و کم‌باران از جمله ایران یاد و پیش‌بینی می‌کند که تولید محصول استراتژیک غلات در ایران تا ۳۰ سال آینده در مقایسه با وضعیت تولید فعلی، ۳۰ درصد کاهش خواهد یافت.

تغییر اقلیم و آب

حسین دهقانی، عضو هیأت علمی و رئیس موسسۀ تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی نیز در این نشست با بیان آن که تغییرات آب‌و‌هوایی، اثرات گوناگونی بر چرخۀ آب کشاورزی خواهد داشت، برخی از پیامد‌های تغییر اقلیم بر منابع آب موردنیاز تولید محصولات کشاورزی را برشمرد و گفت: یکی از این پیامدها، افزایش تبخیر محصول به دلیل افزایش دماست که تقاضای گیاه برای آب را افزایش می‌دهد.

شدت یافتن کمبود آب به‌ویژه در ماه‌های بهار و تابستان که باعث افزایش نیاز آبی برای آبیاری می‌شود، کاهش برف که موجب کاهش روان‌آب‌های سطحی می‌شود، گسترش تقویم آبیاری که باعث تغییر طول دورۀ رشد شده و ممکن است نیاز آبی برخی محصولات را افزایش دهد، همچنین افزایش خطر سیلاب و کاهش کیفیت آب، از جمله پیامد‌های تغییرات آب و هوایی است.

همزمان با برگزاری اجلاس کاپ ۲۸، گزارشی سالانه از «بودجۀ کربن جهانی» منتشر شد. بر اساس این گزارش که مربوط به سال جاری میلادی (۲۰۲۳) است، تاکنون ۸/۳۶ میلیارد تن دی‌اکسید کربن فسیلی وارد اتمسفر شده که نسبت به سال گذشته، افزایش ۱/۱ درصدی را نشان می‌دهد.

به گفتۀ دانشمندان، این آلودگی همچنان رو به افزایش است و امسال در سطح جهانی رکورد می‌زند.
اقدامات جهانی برای کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی به‌عنوان یکی از منابع مهم تولید دی‌اکسیدکربن، متناسب با شرایط نیست و نمی‌تواند جلوی تغییرات اقلیمی خطرناک را بگیرد. با این شرایط، دانشمندان جلوگیری از افزایش ۵/۱ درجه‌ای دمای زمین مطابق توافقنامۀ پاریس را ناممکن می‌دانند.