اربعین؛ نهضت خدمت و همدلی

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: در «زیارت اربعین» گستردگی مشارکت و تنوع شرکت‌کنندگان از حیث اینکه از کشور‌های مختلف جهان و با سطوح مختلف علمی و فرهنگی حضور دارند و روشنفکر و غیرروشنفکر، کم‌سواد و دانشمند و فقیه، کارگر و رئیس و کارفرما، همه در یک مسیر و برای یک هدف حرکت می‌کنند اتفاقی کم‌نظیر و قابل تأمل است. وقتی پدیده اربعین را با دیگر اجتماعات بشری مقایسه می‌کنیم درمی‌یابیم که اتفاقی بی‌سابقه است. از همین رو، ابعاد مختلف آن قابل تأمل است. چنان که حتی امروزه برخی پژوهشگران غربی توجه‌شان به آنچه در زیارت اربعین می‌گذرد جلب شده است و شروع به مطالعه درباره این پدیده کرده‌اند که بفهمند در اربعین چه می‌گذرد؛ ماهیت روابط بین زائران چگونه است؟ مفاهیم آن چیست؟ چگونه می‌توان این پدیده منحصر به فرد را در تاریخ بشر به کار گرفت؟ و چگونه از زیارت اربعین می‌توان به عنوان «نهضت مسلمانان» برای چالش‌هایی که مسلمانان در جهان امروز دارند، کمک گرفت؟

فلسفه فرهنگی زیارت اربعین

«نهضت خدمتی» که در بین زائران و بین میزبان و زائران وجود دارد «فرهنگ همدلی» را در زیارت اربعین پررنگ می‌کند؛ فرهنگی که اثرات روانی عمیقی در پیوند‌های دوستی بین ملت‌ها و بین عراقی‌ها و سایر ملل دارد آن هم در دنیایی که اغلب روابط مبتنی بر سود و منفعت است. از همین رو است که محققان و دانشمندان رشته‌های مختلف علمی و دانشگاهی در دنیا درباره زیارت اربعین مطالعه می‌کنند.

گفتمان عاطفی زیارت اربعین

یک نکته قابل‌توجه در «گفتمان اربعین» وجود دارد که آن را از دیگر گفتمان‌های سیاسی حتی گفتمان عاشورا متمایز می‌کند و آن، مبتنی و استوار شدن این گفتمان بر ابراز عشق و ارادت به امام حسین (ع) و اهل بیت (ع) است. در واقع، گفتمان اربعین یک گفتمان عاطفی را به جهان مخابره می‌کند و گفتمان سیاسی مستقیمی در بطن خود ندارد. در واقع این گفتمان، برای مقابله با چالش‌هایی نیست که جهان اسلام با آن روبه‌رو است. به این اعتبار، می‌توان گفت زیارت اربعین یک راهپیمایی سکوت باشکوه است که شعار‌هایی هم که در آن سر داده می‌شود شعار‌های دینی است.

تقویت گفتمان سیاسی اربعین

راهپیمایی اربعین به ظاهر هیچ ماهیت سیاسی مستقیمی ندارد، اما می‌توان به این فکر کرد که چگونه از این پدیده فوق‌العاده در مسیر نهضت مسلمانان و نهضت جهان اسلام استفاده کنیم؛ چرا که میلیون‌ها نفر در آن حضور می‌یابند و تعداد حاضران در آن، از تعداد حاضران در مراسم حج هر سال هم فراتر می‌رود و این ظرفیتی است که مسلمانان می‌توانند برای تبادل فکری و فرهنگی و حتی سیاسی از آن بهره ببرند و چالش‌های کشورشان در زمینه توسعه، فقر، استقلال، حفظ ثروت، روابط بین‌الملل را با یکدیگر به گفتگو بگذارند و برای آن‌ها افق‌گشایی کنند و اینچنین زیارت اربعین را از بعد عاطفی‌اش فراتر ببرند.

البته بعد عاطفی زیارت اربعین اگرچه ضروری و اساسی است، اما باید در کنار آن بعد سیاسی و اجتماعی اربعین را هم مدنظر قرار داد، زیرا امور مسلمانان یک بعد عاطفی دارد که به قرآن کریم، اسلام و پیامبر اکرم (ص) و ائمه‌اطهار (ع) مرتبط است که بعد بسیار مهمی از راهپیمایی اربعین است، اما ما باید با مشکلات و چالش‌های جهان اسلام در کشور‌های مختلف هم روبه‌رو شویم؛ بنابراین گفتمان سیاسی – اجتماعی اربعین هم باید به تدریج در جریان این زیارت متبلور شود.

در چند سال اخیر، چنین رویکردی را در گفتمان اربعین شاهد بوده‌ایم؛ برای مثال تصاویری از فرماندهان مقاومت و برخی شهدا را در جریان راهپیمایی اربعین مشاهده می‌کنیم. برخی شعار‌های متعلق به فلسطین را هم می‌بینیم. چیزی که پیش‌تر در خصوص گفتمان اربعین مرسوم نبود. این مسأله در ارتقای گفتمان اربعین به شکل کنونی آن نقش دارد. حصول این امر نیاز به کسانی دارد که زمام ابتکار را در این خصوص به دست گیرند تا مسئول ساماندهی چنین نشست‌ها و دیدار‌هایی در حاشیه راهپیمایی اربعین باشند.

اربعین فرصتی برای ارتقای گفتمانی

در جریان زیارت اربعین فرصتی بسیار گسترده‌تر از فرصت حج برای مسلمانان و جهان اسلام فراهم است؛ به دلیل اینکه شرایط حج پیچیده‌تر است و انجام آداب و واجبات حج فشرده است و خستگی که به تبع آن برای حجاج به همراه دارد مانع از تعاملات گسترده زائران با هم می‌شود. اما در راهپیمایی اربعین ایستگاه‌هایی برای استراحت و پذیرایی از زائران وجود دارد و فضای حاکم بر آن، فضای دوستی و استقبال است و فرصت برای بحث و ارتباط با یکدیگر و گوش فرادادن به یکدیگر فراهم می‌شود تا تعاملات اجتماعی و فرهنگی بین زائران از کشور‌های مختلف جهان شکل گیرد.

زیارت اربعین فرصتی است که سالیانه تکرار می‌شود و هر ساله بر تعداد زائران شرکت‌کننده در آن افزوده می‌شود یعنی هر ساله حدود بیست میلیون نفر در آن شرکت می‌کنند که شش یا هفت برابر بیشتر از شرکت‌کنندگان حج است. از این رو، اربعین را می‌توان به مثابه فرصتی برای ارتقای گفتمانی دید که در ارتباط با مسائل سیاسی، فکری و اجتماعی مسلمانان است؛ چنانکه این تعاملات فکری و فرهنگی مقدمه‌ای شود برای تکمیل گفتگو‌ها و ارائه دیدگاه‌هایی که به نفع مسلمانان است و نهضت آنان را در جهان کنونی پیش می‌برد.

مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده از سخنرانی دکتر طلال عتریسی است که در هم‌اندیشی بین‌المللی «راهبرد‌های سیاسی گفتمان اربعین در عرصه بین‌الملل» به همت گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و با همکاری خبرگزاری ایکنا، انجمن مطالعات سیاسی حوزه، اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر، شبکه اینترنتی عبرات و کمیته فرهنگی اربعین برگزار شد.