ترکیب‌بند محتشم، سنت سوگواری را قرن‌ها زنده نگه داشت

به گزارش مجله خبری نگار، با آغاز ماه محرم، روز نخست این ماه در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان «روز شعر و ادبیات آیینی» و هم‌زمان «روز بزرگداشت محتشم کاشانی» نام‌گذاری شده است. این مناسبت به‌پاس خدمات ادبی و فرهنگی کمال‌الدین علی محتشم، شاعر برجسته مرثیه‌سرا در دوره صفوی، در سراسر کشور گرامی داشته می‌شود.

شعر عاشورایی معروف محتشم با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» در طول قرن‌ها، یکی از تأثیرگذارترین نمونه‌های ادبیات شیعی بوده است. این اثر به‌صورت گسترده در آیین‌های سوگواری، دیوارنوشته‌ها، کاشی‌کاری‌ها و محافل مذهبی مورداستفاده قرار گرفته و در حافظه فرهنگی شیعه جایگاه ثابتی یافته است.

زندگی و فعالیت‌های ادبی محتشم کاشانی در دوره صفوی

کمال‌الدین علی محتشم کاشانی در سال ۹۰۵ هجری قمری در شهر کاشان به دنیا آمد و بیشتر سال‌های عمر خود را در همین شهر سپری کرد.

او در دوره حکومت شاه‌طهماسب اول صفوی فعالیت داشت و به‌واسطه غزلیات، قصاید و به‌ویژه مرثیه‌هایش به شهرت رسید. محتشم از شاعران برجسته مکتب وقوع به شمار می‌رفت و در کنار شاعری، شاگردانی نیز پرورش داد.

بر اساس اسناد موجود، محتشم در جوانی به دربار صفوی راه یافت و موردتوجه پادشاه وقت قرار گرفت. اما با وجود ارتباط با دربار، تمرکز اصلی او بر سرودن اشعار مذهبی و بیان مصائب اهل‌بیت (ع) بود. او با استفاده از ساختار ترکیب‌بند توانست اشعاری با مضمون حماسی و آیینی خلق کند که بعد‌ها الهام‌بخش بسیاری از شاعران شیعه شد.

تأثیرگذاری ترکیب‌بند عاشورایی بر مراسم سوگواری و فرهنگ شیعی

مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر محتشم کاشانی، ترکیب‌بند عاشورایی ۱۲ بیتی اوست که با مصرع «باز این چه شورش است» آغاز می‌شود.

این اثر نه‌تنها در ایران، بلکه در میان جوامع فارسی‌زبان و شیعه در کشور‌های عراق، افغانستان، هند و بحرین نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد. این شعر یکی از مؤثرترین عوامل در ماندگاری آیین عزاداری شیعی بوده است.

در سال ۱۳۹۷، ترکیب‌بند محتشم به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های میراث معنوی کشور، در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس به ثبت رسید که این اقدام باهدف حفظ این اثر در برابر تحریف و تداوم استفاده از آن در مراسم مذهبی انجام شده است.

جایزه محتشم؛ حرکتی ملی برای شکوفایی شعر عاشورایی در سراسر ایران

میثم نمکی، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشان در گفت‌و‌گویی در کاشان اظهار داشت: هم‌زمان با فرارسیدن ماه محرم و روز ملی ادبیات آیینی، شهر کاشان خود را برای برگزاری آیین سنتی چاووش‌خوانی عزای حسینی آماده می‌کند، مراسمی که با محوریت گرامیداشت محتشم کاشانی و آغاز رسمی سوگواری محرم برگزار می‌شود.

وی با اشاره به مراسم گرامیداشت شاعر دوازده بند در بقعه محتشم، افزود: این آیین در جوار بقعه کمال‌الدین محتشم کاشانی، شاعر بلندآوازه مرثیه‌های عاشورایی، برگزار می‌گردد و با اجرای برنامه‌هایی، چون شعرخوانی، غبارروبی و عطرافشانی مزار محتشم همراه است.

نمکی ادامه داد: محتشم کاشانی با سرودن ترکیب‌بند مشهور «باز این چه شورش است...» نقش بی‌بدیلی در گسترش شعر آیینی ایفا کرده و بزرگداشت وی فرصتی برای تبیین اهمیت این گونه ادبی در هویت فرهنگی کشور است.

رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشان از برگزاری برنامه‌های متنوع فرهنگی و مذهبی در این روز آیینی خبر داد و گفت: این رویداد همراه با سخنرانی‌های تخصصی درباره فلسفه قیام امام حسین (ع)، ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی عاشورا و نقش شعر در بازتاب این پیام‌ها برگزار می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: بر اساس مصوبه شورای فرهنگ عمومی کشور، نخستین روز از ماه محرم به‌عنوان «روز شعر و ادبیات آیینی» ثبت شده و آیین چاووش‌خوانی به مناسبت این روز در کاشان برگزار می‌شود.

نمکی با اشاره به برگزاری محدود جایزه ادبی محتشم در سال‌های گذشته، خواستار احیای این رویداد در سطح ملی شدند تا زمینه حضور گسترده شاعران آیینی از سراسر کشور فراهم آید.

مقبره محتشم؛ یکی از نقاط شاخص فرهنگی کاشان

مقبره محتشم کاشانی در خیابان محتشم، کوچه باغبان شهر کاشان قرار دارد. این آرامگاه دارای مساحتی حدود ۸۰ مترمربع است و گنبدی فیروزه‌ای به ارتفاع ۱۴ متر بر فراز آن ساخته شده که با کاشی‌کاری‌های تزیینی و نقوش ادبی مزین شده است.

سنگ مرمرین مزار محتشم در مرکز بقعه قرار دارد و بر روی دیوار‌های اطراف، ابیات برگزیده از اشعار او نگاشته شده است.

هر ساله هم‌زمان با ایام محرم، زائران و علاقه‌مندان به شعر آئینی برای بزرگداشت یاد این شاعر در مقبره او حاضر می‌شوند.

آیین چاووش و غبارروبی در مقبره محتشم

مراسم مذهبی، شعرخوانی و قرائت فاتحه از جمله برنامه‌هایی است که در محل آرامگاه محتشم برگزار می‌شود. این مکان به یکی از پایگاه‌های فرهنگی مهم در تقویم مذهبی و ادبی شهر کاشان تبدیل شده است.