همسفر با فردوسی در نبرد‌های بجنورد

به گزارش مجله خبری نگار، زندگی بخشی را می‌توان مهم‌ترین ویژگی رود‌ها به شمار آورد. همین ویژگی مهم باعث شده توجه انسان‌ها بیش از هر پدیده طبیعی دیگر در طول تاریخ متوجه رود‌ها باشد و در ادبیات فارسی نیز شاهد حضور این پدیده‌های طبیعی هستیم. شاهنامه فردوسی نیز از این موضوع مستثنا نیست. حکیم توس در روایت‌های تاریخی و اسطوره‌ای اثر جاودانه خود، همواره به رودخانه‌ها توجه ویژه‌ای داشته است. ازجمله مهم‌ترین رود‌هایی که نامشان در شاهنامه آمده می‌توان به «کاسه رود» و «سُنبار» در سرزمین خراسان اشاره کرد. رود سُنبار که امروز ما آن را به عنوان یکی از شاخه‌های سمت راست رود اترک می‌شناسیم دراستان خراسان شمالی و شهرستان بجنورد قرارگرفته است. در ادامه این بار نیز با استناد به کتاب «فرهنگ جغرافیای تاریخی شاهنامه» تألیف استاد سید مهدی سیدی فرخد به سراغ رود سنبار رفته‌ایم تا از جایگاه این رود بزرگ و زندگی بخش در شاهنامه باخبر شویم.

جنگ ایران و توران درنزدیکی سُنبار

بنا بر آن‌چه در شاهنامه فردوسی آمده اولین جنگ ایران و توران در زمان پادشاهی نوذر روی می‌دهد. ماجرا از این قرار است که سپاه توران با سالاری افراسیاب از طریق دهستان (محلی در گوشه جنوب شرقی دریای خزر، واقع در ترکمنستان) به ایران حمله و نوذر را مجبور می‌کند که به حصار یا رباط دهستان پناه ببرد، بعد هم نوذر را شکست می‌دهند و می‌کشند.

دومین حمله هم در آغاز جنگ بزرگ ایران و توران با سالاری کیخسرو در زمان پدربزرگش، کیکاووس است که جدال طرفین از دهستان آغاز می‌شود و با پیروزی ایرانیان و پیشروی آن‌ها تا آن‌سوی رود جیحون و تصرف توران و گریز افراسیاب پایان می‌یابد در هر دو مورد از حصار دهستان و نیز از رود سُنبار، (شاخه شرقی اترک) یاد می‌شود. در این میان‌رود سنبار که یکی از پرآب‌ترین رود‌های آن زمان بوده نقشی کلیدی داشته به‌طوری‌که از این رود آب را به دهستان و روستا‌هایی در مناطق مرتفع می‌فرستادند.

نبرد افراسیاب و سپاه نوذر

جنگ اول از آن جا آغاز می‌شود که «پشنگ» با شنیدن خبر مرگ «منوچهر» و شروع پادشاهی «نوذر»، سپاهی ۴۰۰ هزارنفره را با سپه‌سالاری فرزند جوانش «افراسیاب» از طریق دهستان، راهی ایران می‌کند. نوذر هم پس از شنیدن خبر عبور تورانیان از جیحون با لشکری ۱۴۰‌هزارنفره از طبرستان به‌سوی دهستان می‌شتابد. سراپرده نوذر را بیرون حصار دهستان می‌زنند تا لشکر افراسیاب فرارسد. در همان زمان پشنگ به سپاه تورانی گفته بود که دهستان و گرگان را بگیرند و تا آمل پیش روند. بعدازاین پیش روی‌ها سپاه ایران و تورانیان به گفتگو می‌نشینند و برای پایان دادن به جنگ، مرزبندی‌ها را مشخص می‌کنند. در این جنگ بنا بر ضبط جیحونی آمده است:

ز انبوه ترکان پرخاشجوی

به‌سوی دهستان نهادند روی

دهستان گرفتند از ایشان حصار

به سنبار در بُد سپه را گذار

شب و روز بُد بر گذرهاش جنگ

برآمد بر این نیز چندی درنگ

مخدوش شدن نام سنبار در شاهنامه چاپ مسکو

ظاهراً پس از کشته شدن نوذر در دهستان تا زمان کیکاووس و نوه‌اش کیخسرو مرز‌های ایران در شرق با مرز‌های کنونی ایران و ترکمنستان انطباق داشته چنان‌که از دهستان تا سرخس در اختیار تورانیان بوده است تا این‌که کیخسرو پس از پیروزی سپاه ایران بر تورانیان در جنگ یازده رخ در محل گنابد (گناباد خراسان) خود را آماده جنگ بزرگ با تورانیان می‌کند. او ابتدا طوس را به دهستان می‌فرستد. متعاقباً هم خود با عمده سپاه ایران‌زمین به دهستان می‌رود و جنگ با تورانیان را آغاز می‌کند. هنگام این جنگ آب رود سنبار به دهستان می‌رسیده لذا در شرح جنگ آمده است:

سپهدار، چون در بیابان رسید

گرازیدن و ساز لشکر بدید

سپه را سوی راست خوارزم بود

همه ریگ نرم از در رزم بود

به چپ بر دهستان و سنبار و آب

میان ریگ و پیش اندر افراسیاب

همی گشت بر گرد آن رزمگاه

بیابان نگه کرد و بی راه و راه

به گرد سپه بر یکی کَنده کرد

طلایه به هر سو پراگنده کرد

شب آمد به کنده اندر افگند آب

بر آن سو که بُد روی افراسیاب

شاهنامه چاپ مسکو، بیت ۳۴۲ مربوط به سنبار را مخدوش کرده و به جای «به چپ بر دهستان و سنبار و آب» آورده است: «به چپ بر دهستان و بر راست آب». در ترجمه تاریخ یمینی ذیل شرح حمله سپاه قراخانی آل افراسیاب با سرداری سباشی تکین در سال ۳۹۶ به خراسان و جنگ‌وگریز آن‌ها با سپهدار طوس ارسلان جاذب در حدفاصل نسا تا گرگان از رود سنبار به‌صورت سیبار یادشده است.

خوشبختانه نام سنبار یا سومبار از دیرباز باقی‌مانده و اکنون به همین نام خوانده می‌شود.

اشتباه برخی ناسخان در تصحیح شاهنامه

سُنبار یا سُمبار و سومبار نام قدیم شاخه شرقی رودخانه اترک خراسان است که قسمت انتهایی آن بخشی از مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. سنبار در اصل نام یکی از شاخه‌های شرقی رودخانه اترک است که در سمت راستِ شاخه غربی آن جاری است. پیش‌تر‌ها هر دو را به نام رشته شرقی سنبار می‌خوانده‌اند، اما از سده هشتم هجری به بعد که نام اترک پیداشده هر دوشاخه پس از پیوستن به هم اترک خوانده‌شده است. گرچه رودخانه سنبار با دهستان فاصله زیادی داشته و دارد پیش از اسلام با حفر کانالی آب آن را به دهستان می‌برده‌اند. بدین سبب در شاهنامه ضمن شرح دو جنگی که میان توران و ایران در زمان نوذر و کیخسرو، در محل دهستان روی داده از سنبار هم نام‌برده شده است، اما چون ناسخان شاهنامه در قرون بعد از مغول بانام سنبار آشنا نبوده آن را در نسخه‌های خود تغییر داده‌اند، مگر یکی دو نسخه بدین سبب در چاپ مسکو نام سنبار کلاً از متن به حاشیه برده شده، استاد خالقی مطلق هم‌بار اول آن را به حاشیه برده و توضیحی برای استنباط خود نداده، ولی در تصحیح دوم شاهنامه آن را در متن قرار داده است، البته به شکل نادرست سُبنار؛ بنابراین تلفظ صحیح نام آن باید سُنبار بوده باشد، نه «سَنبار».