واقعیت کبوترخانه‌ها؛ ۵ کبوترخانه معروف در ایران با ویژگی خاص و قابل توجهی

به گزارش مجله خبری نگار، وقتی اسم کبوتر به گوش‌مان می‌خورد ممکن است چند تصویر در ذهن‌مان زنده شود. اولین برخوردمان با یک کبوتر در کودکی، گندم ریختن مادربزرگ در حیاط یا تراس خانه‌شان برای کبوترها، همسایه کبوتربازی که جان‌مان را به لب‌مان رسانده و شاید هم فوبیای کبوتر و چندین تصویر دیگر که ردیف کردن همه آن‌ها در این مطلب سخت است. اما شاید واژه کبوتر برای کسانی که ایران را خوب گشته‌اند آن‌ها را به کبوترخانه‌ها ببرد. کبوترخانه معروف به برج کفتر یا کفترخان سازه‌های پرهیبت و برج‌مانندی ا‌ست که در گذشته آن را برای لانه‌گزینی پرنده‌ها به خصوص کبوتر‌ها می‌ساختند و از کود آن برای کشاورزی استفاده می‌کردند.

از آن‌جا که پیشینیان ما در معماری دستی بر آتش داشته‌اند و حتی برای ساخت کوچک‌ترین سازه هرچه هنر داشتند، خرج می‌کردند کبوترخانه‌ها هم در معماری شاهکار و دیدنی‌اند. هرچند مدیریت نادرست و سهل‌انگاری در نگهداری این بنا‌های باشکوه، رقم این بنا‌ها را از هزاران کبوترخانه به چند صد برج رسانده و بسیاری از این بنا‌ها تخریب شده و تعداد محدودی ثبت شده و سالم مانده است. در این پرونده زندگی سلام، می‌خواهیم بیشتر با معروف‌ترین کبوترخانه‌های ایران، تاریخچه کبوترداری، معماری‌شان و ساز و کارشان آشنا شویم. همچنین با یک باستان‌شناس که مطالعات گسترده‌ای درباره ساختمان و کاربرد کبوترخانه‌ها در ایران قدیم داشته، در همین باره گفتگو کردیم.

قدمت ۱۲۰۰ ساله کبوترخانه‌ها در ایران

تاریخ دقیقی از زمان ساخت اولین کبوترخانه در ایران در دست نیست، اما شواهد نشان می‌دهد این سازه‌ها قدمتی ۱۲۰۰ ساله دارند. «ژان شاردن» جهانگرد و خاورشناس فرانسوی که در عصر صفوی چندین بار به ایران سفر کرده است در کتاب خود به کبوترخانه‌ها و وضعیت‌شان این‌طور اشاره کرده: «کبوترخان را در ایران، اصولاً برای تزئین نساخته بودند بلکه به منظور انتفاع و بهره‌برداری، به ساختن کبوترخان اقدام می‌کردند، حتی در زمان حاضر یکی از مناظری که در اطراف دهات ایران دیده می‌شود، همین برج‌های کبوترخان است که صد‌ها سوراخ چهارگوش در آن تعبیه شده است. در ایران فضولات کبوتر‌ها را که کود حیوانی بسیار گران‌بهایی است، جمع می‌کنند. جالیز‌های معروف خربزه اصفهان در سایه همین کود بارور می‌شود و قرن‌هاست که این کار معمول است.»

تمهیدات موشکافانه معماران برای امنیت کبوتر‌ها

خوشبختانه هنوز بنای کبوترخانه‌ها در شهر‌های مختلف ایران پابرجا هستند و نابود نشده‌اند. برج کبوتر‌ها معمولا استوانه‌ای و مدور ساخته می‌شدند یا مکعبی و چندوجهی.

معماران ایرانی ساخت کبوترخانه را به چشم یک پروژه علمی نگاه کرده‌اند و قبل از کشف هر فرمولی در جهان فیزیک و معماری به اندازه کافی نکته‌سنج بوده‌اند. آن‌ها احتمال پرواز همزمان ۱۴ تا ۲۵ هزار کبوتر و ارتعاش ناشی از یک پرواز دسته‌جمعی در برج را در نظر گرفته و بعد آن را آجر به آجر چیده‌اند.

قطر سوراخ‌های هر کبوترخانه طوری طراحی شده که پرندگان بزرگ‌تر امکان ورود به کبوترخانه را نداشته باشند و راه مزاحمت بر پرندگان بزرگ‌تر بسته باشد. استفاده از کوزه ماست برای جلوگیری از ورود مار به کبوترخانه و ایجاد نوارگچی سفید برای این که دست گربه‌ها از کبوتر‌ها کوتاه بماند از تمهیدات دیگری بود که در کبوترخانه‌ها به کار می‌بستند.

کارخانه پول‌ساز و کم‌خرج کبوتر‌ها

کارخانه تولید کود مرغوب و طبیعی. این یک تعریف کوتاه از کاربرد کبوترخانه در ایران قدیم است. از آن‌جا که کود کبوتر علاوه بر کشاورزی از مواد موردنیاز در دباغ‌خانه و ساخت باروت بوده است کبوترخانه‌داران باید مالیات سنگینی به حکومت می‌دادند. از قیمت کبوترخانه‌ها داده‌ای در دست نیست، اما کبوترخانه‌ها در گذشته خرید و فروش می‌شدند. روال کار کبوترخانه به این شکل بوده که هر ۳ ماه به داخل کبوترخانه می‌رفتند و کود حاصل از آن را جمع‌آوری می‌کردند. این کود‌ها را به شکل قالب‌های مکعبی در می‌آوردند و خشک می‌کردند و از آن در کشاورزی به خصوص جالیز‌ها استفاده می‌کردند. برای این که بهتر دست‌تان بیاید اگر هر کبوترخانه ۷ هزار کبوتر می‌داشت می‌توانست ۷۰ هزار کیلوگرم کود در سال به دست بیاورد و این رقم در گذشته اصلا رقم کمی نبوده است.

کارخانه‌های دیروز، آثار هنری امروز

دکتر «میترا شاطری»، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد از نکات مغفول مانده درباره کبوترخانه‌ها می‌گوید

کبوترخانه‌ها یک سری سازه کهن در معماری ایران هستند که به‌عنوان بنا‌های شاخص به حساب می‌آیند. دکتر «میترا شاطری» عضو هیئت علمی و دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهرکرد مطالعات گسترده‌ای بر ساختمان و کاربرد کبوترخانه‌ها در ایران قدیم داشته است که آن‌چه در ادامه می‌خوانید بخش کوچکی از نتایج این مطالعات در گفتگو با زندگی‌سلام است.

ساخت کبوترخانه‌ها برای رونق دادن به اقتصاد

او درباره کاربرد کبوترخانه‌ها می‌گوید: «قطعا کاربرد اصلی و قطعی کبوترخانه برای رونق دادن به اقتصاد و به شکل مشخص کشاورزی بوده است. کبوترخانه‌ها از نظر شکل و اندازه به شدت تنوع دارند. اگرچه معتقدیم کبوترخانه‌ها، سازه‌های کهن معماری هستند، اما این بنا‌ها مختص ایران نیستند و در کشور‌هایی از ترکیه، فلسطین و مصر گرفته تا اروپا و کشور‌هایی مانند اسپانیا، فرانسه و اسکاتلند هم وجود دارند منتها هر کدام از این بنا‌ها در سرزمین‌های مختلف متناسب با وضعیت جغرافیایی و زمین‌های کشاورزی ساخته شده‌اند. امروزه کارکرد کشاورزی کبوترخانه‌ها برای ما کمرنگ شده و جنبه هنری‌اش اهمیت پیدا کرده است. در ایران، استان اصفهان محل تجمع کبوترخانه‌های مختلف است. به طور کلی کبوترخانه‌ها در مناطقی که کشاورزی پررونقی داشتند و نیاز بوده که صیفی‌جات با کیفیتی را عرضه کنند، بیشتر است، چون کود کبوتر باعث رونق فروش محصولات می‌شده است».

معماران هنرمند و کبوترخانه‌های خوش‌فرم

از این عضو هیئت علمی و دانشیار گروه باستان‌شناسی درباره روال ساخت کبوترخانه‌ها می‌پرسم که می‌گوید: «روال ساخت کبوترخانه به این شکل بوده است که اگر یک کشاورز، زمین‌های کشاورزی متعددی داشته، به تنهایی یا با همکاری چند کشاورز، یک برج کبوتر در نزدیکی زمین‌های خود می‌ساخته است. کنترل و اداره این کبوترخانه را هم خودشان به عهده داشتند و این‌طور نبوده است که متولی داشته باشد. در ایران مصالح عمده برای کبوترخانه‌ها، خشت و چینه و آجر است و خارج از ایران این مصالح می‌تواند متفاوت باشد. در هر صورت وجود این کبوترخانه‌ها نشان‌دهنده معماران هنرمندی است که با آگاهی کامل از محیط جغرافیایی و نیاز‌های انسان‌های آن خطه و کشاورزان سعی کرده‌اند از ظرفیت موجود بهترین بهره را ببرند. البته نباید فراموش کرد که فرم‌های معماری در مسیر پاسخ‌گویی به نیاز‌های انسانی است و این یک اصل در معماری ایرانی است. هم اینک بیشترین بنا‌های به جامانده از کبوترخانه متعلق به دوره صفویه و قاجار است».

یک تیر و چندنشان اجداد ما در محیط زیست

«گذشته ایران پر از حرف و سخن نهفته است. آدم وقتی به این بنا‌ها نگاه می‌کند به این نتیجه می‌رسد چقدر شناخت اجداد و پدران ما از محیط‌زیست‌شان عمیق بوده است. مسئله‌ای که متاسفانه آن را در عصر حاضر خیلی کمرنگ می‌بینیم». دکتر «شاطری» با این مقدمه ادامه می‌دهد: «آن‌ها به بهترین وجه در زمینه به سازی محیط زیست‌شان و در عین حال به برآورده کردن نیازهایشان فکر می‌کردند و در بنا‌هایی که به جا گذاشتند جمیع جهات را در نظر گرفته‌اند. آن‌ها هم به محیط زیست آسیب نمی‌رساندند هم به محیط زیست وبه جانوران کمک می‌کند و این پوشش جانوری به پوشش گیاهی و محصولات کشاورزی کمک می‌کرده است. در واقع کار آن‌ها یک تیر و چند نشان بوده است».

معروف‌ترین کبوترخانه‌های ایران

کبوترخانه‌ها بیشتر تدبیر اهالی فلات مرکزی برای رونق گرفتن کشاورزی‌شان بوده است. آن‌ها با این روش هم کود مورد نیازشان را تهیه می‌کردند و هم کبوتر‌ها را از مزرعه‌هایشان دور نگه می‌داشتند. در ادامه ۵ کبوترخانه در ایران را که هر کدام ویژگی خاص و قابل توجهی دارند معرفی می‌کنیم.

کبوترخانه مرداویج

برای معماران قدیم ایرانی تفاوتی نداشته که عمارت بسازند یا کبوترخانه. آن‌ها باید هر آن چه هنر در آستین و هر چه علم در سر داشتند در ساخت بنا به کار می‌گرفتند. کبوترخانه مرداویج یکی از شواهد این ادعاست. این کبوترخانه در ۳ طبقه و شبیه یک گل طراحی شده که یک دایره در وسط و هشت دایره دور تا دور آن طراحی شده است. در این برج ۱۵ هزار لانه‌ای، ۷۷۰ حفره برای ورود کبوتر‌ها تعبیه شده که اندازه هر کدام به طور دقیق به اندازه بدن یک کبوتر نه عقاب، شاهین، کرکس و جغد است.

کبوترخانه قورتان

این کبوترخانه در داخل یک ارگ بزرگ و تاریخی در روستای قورتان شهر ورزنه اصفهان قرار دارد. عمر درازی دارد و همسایه زاینده‌رود است. این کبوترخانه ۱۵ متر ارتفاع و ۱۲ متر قطر دارد. ۱۲ سیلوی هلالی بیرون این کبوترخانه نقش ستون‌های برج را بازی می‌کنند. در سال‌های گذشته دوستداران میراث فرهنگی به داد تنها کبوترخانه ارگ رسیدند و با بازسازی گوشه‌های ویران شده توانستند دوباره پای کبوتر‌ها را به کبوترخانه‌ها باز کنند. کبوترخانه «قورتان» اکنون تنها کبوترخانه ایران است که کبوتر دارد.

کبوترخانه ولاشان

در دوره صفوی در اصفهان نزدیک ۳ هزار برج کبوتر وجود داشته است. ولاشان از توابع خمینی‌شهر اصفهان، یکی از مینی پایتخت‌های کبوترخانه‌سازی در ایران بوده که هم اینک تعداد کمی از این کبوترخانه‌ها به جا مانده است. گویا در ولاشان رسم بر این بوده هر فردی که قصد تشکیل و آغاز زندگی مشترک داشت با همیاری اهالی روستا یک کبوترخانه می‌ساخت. کبوترخانه‌های ولاشان بیشتر مخروطی شکل هستند و با مصالحی ساخته شده اند که در تابستان سرد و خنک و در زمستان گرم باشند.

کبوترخانه میبد

کبوترخانه میبد یزد ۴ هزار لانه کبوتر مستطیلی شکل در خود داشته است. این رقم وقتی به چشم می‌آید که این کبوترخانه را شبیه یک مسافرخانه و هر کبوتر را یک مسافر بدانید. کبوترخانه میبد جزو کبوترخانه‌های استوانه‌ای شکل است که بر بام خود چهار برج کوچک و یک برج بزرگ دارد که در حقیقت محل ورود و خروج کبوترهاست. مرمت کبوترخانه میبد باعث شده این بنا به یکی از محل‌های مورد علاقه بازدید گردشگران داخلی و خارجی شود و سالانه پذیرای افراد زیادی برای تماشای این مکان و جذابیت‌هایش است.

کبوترخانه هزارجریب

کبوترخانه هزارجریب که در دوره صفویان ساخته شده از قدیمی‌ترین برج کبوتر‌های ایران است. در سال‌های دور، باغ‌های معروف هزار جریب در دامنه کوه صفه و در این منطقه قرار داشته و کشاورزان از کود به دست‌آمده از کبوترخانه‌ها درختان را تقویت می‌کردند. برج‌کبوتر هزارجریب ۱۶ متری است و در طول سال‌های گذشته چندبار مرمت شده است. همچنین برج کبوترخانه ۱۰ قلوی مبارکه اصفهان نمونه دیگری از هنر معماران ایرانی ا‌ست که دوست نداشتند همه برج کبوترخانه‌ها یک شکل ساخته شوند. این برج کبوترخانه متعلق به دوره پهلوی است.

منبع: خراسان