آشنایی با قدیمی‌ترین هنر چاپ سنتی

همه چیز درباره چاپ کلاقه‌ای یا باتیک

مجله خبری-سبک زندگی نگار: چاپ کلاقه‌ای که یک نوع روش چاپ بر روی پارچه است از قدیمی‌ترین انواع هنر چاپ سنتی می‌باشد. این هنر چاپ از قدیم الایام تا به امروز در کشور‌های آسیایی از قبیل ایران، اندونزی، تایلند، سریلانکا و هند کاربرد دارد. مهم‌ترین مراکز تولیدکننده‌ی این هنر، شهر‌های تبریز و اسکوی آذربایجان می‌باشند. در این شهر‌ها به این هنر، کلاقه و باتیک که واژه‌ای اندونزیایی است می‌گویند.

چاپ کلاقه‌ای به این صورت است که با استفاده از واکس و عملیات‌های رنگرزی، طرح و رنگ مورد نظر را روی بر روی پارچه پیاده می‌کنند. عموما بیشترین پارچه‌ای که در این هنر چاپ، مورد استفاده قرار می‌گیرد پارچه‌ی ابریشم است. یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های این هنر این است که تمام تار و پود پارچه، آغشته به واکس می‌شود و در نتیجه هر دو روی پارچه، به طور یکسان، منقوش به طرح و رنگ می‌شوند.

معرفی چاپ کلاقه‌ای یا باتیک

رنگ‌های به کار رفته در این هنر نیز، عموما از رنگ‌های گیاهی هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به رنگ‌های گیاهی روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه اشاره نمود. یکی از زیبایی‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد این هنر چاپ، ایجاد رگه‌های رنگی است.

در حین عملیات رنگرزی بر روی پارچه، واک‌ها شکسته می‌شوند و از این شکست ها، رنگ‌ها به پارچه نفوذ پیدا می‌کنند که سبب ایجاد این رگه‌های رنگی زیبا در پارچه می‌شوند.

حال اگر تمایل دارید اطلاعات خود را در مورد این نوع چاپ و لوازم و مصالح مورد نیاز آن، افزایش دهید می‌توانید با ما در ادامه‌ی مطلب همراه باشید.

چاپ کلاقه‌ای چیست؟

در واقع هنر چاپ کلاقه یا کلاغه ای، یک هنر رنگرزی غیر مستقیم بر روی انواع پارچه است که در آن، از مهر و ماده‌ای مقاوم، برای طراحی و تزئین پارچه‌های ابریشمی و سایر پارچه‌های نازک و ظریف، استفاده می‌کنند. ریشه‌ی اصلی این هنر که در آن از ماده‌ای مقاوم استفاده می‌کنند به کشور‌های جنوب غرب آسیا برمی گردد. در کشور ما به جای این ماده‌ی مقاوم از مواد دیگری همچون، صمغ، موم، پارافین و پیه استفاده می‌کنند.

این چاپ سنتی، انواع مختلفی دارد و طی چند مرحله انجام می‌شود. همچنین، این نوع چاپ، با استفاده از ابزار‌ها و وسایل مخصوص و مختلفی انجام می‌گیرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ابزاری به نام تیان می‌باشد. این ابزار، یک وسیله‌ی فلزی به مانند قیف نازک است. قلم مو، مهر و کارگاه چوبی، از دیگر تجهیزات و ابزار این هنر چاپ می‌باشند.

از دیگر ویژگی‌های این هنر چاپ سنتی، داشتن روش‌های چاپ متنوع است که از جمله‌ی آن می‌توان به روش‌های چاپ مستقیم، برداشت، با شابلون، نقاشی روی پارچه‌ی ابریشمی، تار عنکبوتی، قلم مویی، چاپ بدون رنگرزی و چاپ باندا یا پیچشی اشاره کرد. استاد گنجینه، از معروف‌ترین اساتید ایرانی است که در این سبک، فعالیت دارند.

از مهم‌ترین تولیدات و صنایعی که با استفاده از هنر چاپ کلاقه‌ای تولید و به بازار عرضه می‌شود می‌توان به محصولاتی همچون روسری، رومیزی، شال و شال گردن و پارچه‌های ابریشمی اشاره کرد. در حال حاضر این محصولات به کشور‌های مختلفی همچون آلمان، آمریکا، ترکیه، ترکمنستان و آذربایجان صادر می‌شوند.

چاپ کلاقه‌ای یا باتیک چیست؟

انواع چاپ کلاقه یا باتیک

به طور کلی این هنر چاپ سنتی به سه دسته‌ی چاپ مهری، چاپ بدون مهر و چاپ تلفیقی تقسیم می‌شود. چاپ بدون مُهر خود به سه دسته‌ی چاپ تار عنکبوتی یا تَرَک موم، چاپ گره خورده یا پیچان و کوک زدن و نقاشی تقسیم می‌شود.

در میان انواع چاپ‌های کلاقه ای، چاپ بدون مهر مثل چاپ گره خورد از قدمت و سابقه‌ی بیشتری، نسبت به سایر انواع این چاپ برخوردار است.

ابزار و وسایل مورد نیاز برای چاپ کلاقه‌ای

برای این نوع چاپ، به ابزار و وسایل مختلف و زیادی نیاز دارید. به همین وسایل مورد نیاز چاپ کلاغه‌ای به سه دسته‌ی زیر تقسیم بندی شده اند:

• ابزار مورد نیاز برای آماده سازی پارچه: اتو و میز اتو، ریسمان یا طناب، گیره‌های لباس، سوزن و قیچی، ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، میز کار، قاب چوبی یا همان چهارچوب برای کشیدن پارچه و میخ و چکش

• ابزار مورد نیاز برای ساخت مهر: انواع میخ و چکش، تخته‌های سه لایی، کمان اره مویی، سنجاق‌های ته گرد، طرح‌های کاغذی، چسب، دسته چوبی و گیره

• ابزار مورد نیاز برای اجرای نقش: برای اجرای نقش، وسایل و ابزار‌هایی همچون اتو، میز کار، منبع حرارتی، پاتیل‌های رنگرزی، منگنه یا همان غلتک‌های داغ، ظرف مسی برای داغ کردن ماده‌ی مقاوم، اسفنج مرطوب و ظرف‌های مخصوص برای شستشوی پارچه با بنزین نیاز می‌باشد.

مواد مورد نیاز چاپ کلاقه‌ای یا باتیک

مواد و مصالح مورد نیاز برای چاپ کلاقه‌ای

این هنر چاپ سنتی، علاوه بر ابزار‌های زیاد و متنوع، به مواد و متریال‌های خاصی هم نیاز دارد که از جمله‌ی ﺁن‌ها می‌توان به پارچه‌های ابریشم تک رنگ، پارچه‌های توری یا ارگانزا، ماده‌ی مقاوم از قبیل صمغ، موم، پارافین، سقز، پیه و ...، صابون، رنگ‌های مخصوص پارچه، نفت یا بنزین، زاج، آب، نخ، چسب و روزنامه یا کاغذ‌های باطله اشاره کرد.

مراحل تولید چاپ کلاقه‌ای با باتیک

مراحل تولید چاپ کلاقه‌ای به چه صورت است؟

به طور کلی، تولید تمام انواع چاپ‌های کلاقه‌ای شامل دو مرحله‌ی اصلی هستند که عبارتند از:

آماده کردن پارچه‌ی ابریشمی

این مرحله خود شامل مراحل زیر می‌باشد:

• در ابتدا پارچه را خوب می‌شوییم تا موادی که در کارخانه به آن زده اند از بین برود. برای این کار لازم است پارچه، در مدت زمانی مشخص، در آب ولرم، خیس بخورد.

• سپس، پارچه را به مدت ۲ تا ۳ ساعت در زاج سفید قرار می‌دهیم تا پارچه، رنگ پذیر شود. به این کار در اصطلاح، دندانه کردن پارچه می‌گویند. این کار برای تثبیت و رنگ پذیری بیشتر الیاف پارچه است.

• سپس پارچه را خشک می‌کنیم.

• چین و چروک‌های پارچه را با اتو از بین می‌بریم.

• برای اینکه این پارچه در چاپ استفاده شود تور ارگانزا را به پارچه‌ی ابریشمی می‌دوزیم.

آماده کردن مهر یا قالب

آماده سازی مهر یا قالب در چاپ کلاقه‌ای در دو مرحله، انجام می‌گیرد که عبارتند از:

• مرحله اول: ابتدا نقش مورد نظر را روی یک کاغذ نازک یا کاغذ‌های روغنی ترسیم می‌کنیم.

• مرحله دوم: کاغذ منقوش به طرح را بر روی یک تخته‌ی سه لایی می‌چسبانند.

سپس باید این تخته، بریده شود که برای این کار به ابزار‌هایی چون، کمان اره مویی، سوهان فلزی، درفش، مته دستی، چکش، میخ سایه پنج و سنجاق ته گرد نیاز می‌باشد. بعد از ایجاد طرح روی این تخته، باید این تخته بر روی تخته‌ی صاف دیگری که اندازه‌ی آن بزرگتر از طرح است چسبانده شود. با این کار، یک طرح برجسته به ضخامت یک تخته سه لایی، بر روی یک تخته صاف ایجاد می‌شود.

چاپ کلاقه‌ای

در نهایت باید متذکر شویم چاپ کلاقه‌ای دارای رنگ‌های مختلف و نقش‌های متنوع است که بر روی پارچه‌های ظریف، انجام می‌گیرد. عموما پارچه‌هایی که در این چاپ سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند دارای نقش‌های انتزاعی هستند، اما می‌توان هر گونه طرح و نقشی را بر روی آن‌ها اجرا نمود.

منبع: بیتوته