مجله خبری-سبک زندگی نگار: توتن بافی یکی از هنرهای دستی و سنتی سیستان و بلوچستان میباشد. توتن بافی به معنای ساخت یک قایق توتن است که معمولا این قایق را از گیاهان محکمی که در اطراف دریاچهی هامون رشد میکنند، میبافند و آمادهی استفاده مینمایند. قایق توتن معمولا توسط صیادان و روستاییان در روستاها و مناطق حاشیهی تالاب هامون به ویژه اطراف کوه خواجه و منطقه تخت عدالت در سیستان مورد استفاده قرار میگیرد.
توتن بافی در سیستان، قدمتی صد ساله دارد و برای مدتها صیادان از این قایق برای حرکت بر روی آب و طی کردن مسیر رودخانهها استفاده میکردند. در واقع میتوانیم ادعا کنیم که توتن بافی نیز مانند هر هنر دیگری در ایران و کل جهان، دوران اوج خودش را داشت که متاسفانه این روزها دیگری خبری از توتنهای مختلف بر سطح دریاچهها نیست و توتن بافی دیگر از رونق قبل برخوردار نمیباشد.
نام گیاهی که از آن برای توتن بافی استفاده میشود توتک است. توتنها بیشتر زمانهایی مورد استفاده قرار میگرفتند که آب دریاچهی هامون تا حد خیلی زیادی بالا میآمد و عبور از عرض دریاچه برای مردم سخت میشد، این توتن ها، قایقهای جمع و جور و تقریبا سبکی بودند که به راحتی برای عبور از عرض آب مورد استفاده قرار میگرفتند.
هنر توتن بافی
در ابتدای محتوا نیز اشاره کردیم که نیهای روییده در نیزارهای حاشیهی دریاچهی هامون، برای توتن بافی مورد استفاده قرار میگیرند. این نیها که توتک نامیده میشوند، نوعی گیاه خودرو هستند که معمولا از اول فروردین میرویند و تا آخر تیر برداشت میشوند.
توتن بافی کار بسیار دشواری است. زحمات و مراحل خاص خودش را دارد و یکی از سختترین این مراحل، کندن و برداشتن همین توتک هاست. البته، چون این توتکها گیاهان خودرو هستند و در نزدیکی محل زندگی، بومیهای سیستان قرار دارند، عموما هزینه مواد اولیه برای آنها وجود ندارد.
پس از اینکه توتکها کنده شدند و جمع آوری شدند، نیاز است که ابتدا آنها را خشک کنند. سه یا چهار روز آفتاب مستقیم برای خشک کردن توتکها کفایت میکند. پس از خشک شدن، آنها را کمی آب، مرطوب میکنند تا انعطاف پذیرتر باشند و کار با آنها باعث شکستن آنها نشود. حالا باید تعداد دو بلیمه که توتن را به هم وصل میکند را درست کنند و بعد سر و ته توتن را مشخص نمایند و آخر سر هم دو عدد چنگک کنار توتن را درست میکنند و بعد توتن آماده میشود.
کاربرد توتن بافی
گفتیم که توتن بافی به معنای ساخت قایقهایی است که به آنها توتن گفته میشود، عموما هر ساله و زمانی که آب از سرریز سدهای افغانستان بالا میآید، بعضی نقاط تالاب به مدت چند ماه پر آب میشود؛ در این زمان ها، توتن سواری به تفریحی بسیار سرگرم کننده برای مردم تبدیل میشود.
بنابراین میتوانیم ادعا کنیم که کاربرد توتن بافی تا زمانی که دریاچه و تالاب هامون آب داشت، بسیار زیاد بود. زیرا صید و صیادی، دامداری و شکار از رونق بسیار زیادی برخوردار بود و در این شرایط، توتن نقش یک وسیلهی حمل و نقل پرکاربرد را برای مردم ایفا میکرد.
در واقع دامداران و صیادان بدون این وسیله امکان انتقال علوفه، جابجایی دام، فعالیت صیادی و شکار را هیچ جوره نداشتند و همین موضوع باعث شده بود تا توتن بافی نیز به عنوان یک شغل محسوب شود و از رونق خاص خودش برخوردار گردد.
توتن بافی و قایقهای سنتی سیستان
حالا که دریاچهی هامون بی آب و خشک شده، توتن بافی و قایقهای توتن معمولا از سمت مازندران ساخته و آماده میشوند و به این منطقه میآیند. البته هنوز هم در بخشی از قسمتهای پر آب هامون و دریاچهی هیرمند، از توتنها برای حمل و نقل استفاده میشود، ولی دیگر خبری از آنها توتنهای مختلف با ابعاد بزرگ و کوچک بر روی دریاچهی هامون، خبری نیست.
در این میان، مردم سیستان نیز برای حفظ سنت گذشتهی خود، مسابقات و رقابتهای توتن سواری را سالانه برگزار میکنند و این موضوع به یک مراسم خیلی مفرح هر ساله تبدیل شده است. البته این روزها اگر به سیستان سفر کنید، متوجه خواهید شد که هنرمندان سیستانی، از هنر توتن بافی شان، برای ساخت توتنهای خیلی کوچک و تزئینی استفاده میکنند و منزل خود را با کمک آن قایقها و توتن بافی ها، تزئین مینمایند. این موضوع به این معناست که مردم این منطقه، هنوز هم سعی دارند تا این هنر اجدادی خود را حفظ نمایند.
منبع: بیتوته