شتاب عربستان و ترکیه به سوی چشم انداز علمی ایران!

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: بازگشایی مجدد سفارت عربستان در ایران که امروز یا همین روز‌ها انجام می‌شود، نه فقط از نظر سیاسی که از نظر علمی هم برای ما مهم است؛ چرا که برای سال ۱۴۰۴ و روزی که می‌خواهیم جشن تحقق سند چشم انداز کشورمان در حوزه علم و فناوری را برگزار کنیم، ترک‌ها و عربستانی‌ها باید به دلیل موفقیت شان در اجرای این سند مهمان ویژه ما باشند و تجلیل شوند!

آبان ۱۳۸۲ و ابلاغ یک سند کلان

دوازدهم آبان سال ۸۲، روزی بود که سند چشم انداز ۱۴۰۴ ابلاغ شد؛ سندی شامل ابعاد مختلف که یک بخش مهم آن حوزه علمی بود و طبق آن، ما باید تا دو سال دیگر، جایگاه اول علم و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشور‌های همسایه) را داشته باشیم؛ آن هم با تاکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم. حالا ۲۰ سال از زمان ابلاغ این سند گذشته و دستاورد‌ها و موفقیت‌های علمی ما طی این دو دهه نیز، بسیار درخشان بوده است. در سال ۲۰۲۱، رتبه ۱۵ تولید علم در جهان را کسب کرده و در فهرست هزار دانشگاه برتر جهان هم، دوازدهمین کشور دارای بیشترین دانشگاه‌ها بوده ایم، اما این سکه روی دیگری هم دارد که به نظر می‌رسد چشم‌ها را به روی آن بسته ایم.

تنزل ۴۱ درصدی و ۷ جایگاه از دست رفته

هرچند شتاب علمی ما در این دو دهه بسیار خوب بوده، اما گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد از شتاب علمی کشور‌های همسایه غافل بوده و شاید هم آن‌ها را دست کم گرفته ایم. استناد این ادعا، به گزارش ۲۰۲۲ نظام رتبه بندی «سایمگو» است که فرهیختگان هم آن را بازنشر کرده است. طبق این گزارش، رتبه علمی ایران در منطقه خاورمیانه (به استناد مقالات منتشر شده معتبر)، در سال گذشته دچار افول شده و اگرچه همچنان در ۱۰ حوزه از ۲۷ حوزه موضوعی، رتبه نخست را داریم، اما به نسبت سال ۲۰۲۱ که ۱۷ رتبه نخست داشتیم، ۷ حوزه را به رقبای منطقه‌ای واگذار کرده ایم؛ یعنی افت ۴۱ درصدی در تعداد رتبه‌های نخست. طبق این گزارش، عربستانی‌ها با انتشار مقالات بیشتر، در ۶ حوزه جایگاه نخست را از ما گرفته اند؛ مهندسی شیمی، شیمی، علوم مواد، ریاضیات، فیزیک، فارماکولوژی، سم‌شناسی و داروسازی. این همه ماجرا نیست و ترکیه هم در سال ۲۰۲۲ رتبه نخست ما در حوزه «علوم تصمیم‌گیری» را از چنگ مان درآورده است.

حرکت سایه به سایه

نگرانی مان باید بیشتر هم شود وقتی که بدانیم شتاب علمی کشور‌های همسایه در حوزه تولید علم، فاصله شان را با ما که در سال ۲۰۲۱ با سرآمدی در ۱۷ رشته پیشتاز منطقه بودیم، کمتر کرده است. حالا عربستانی‌ها در ۸ رشته و ترک‌ها در ۸ رشته، رتبه نخست تولید علم در منطقه را دارند. ما با عربستانی‌ها و ترک‌ها در ۱۶ رشته از ۲۷ رشته این نظام رتبه بندی، رقابتی دوشادوش داریم و رتبه‌های اول تا سوم را به دست آورده ایم. اگرچه از این منظر می‌توان به جبران فاصله نه چندان زیاد تعداد مقالات و استناد‌های منتشر شده و باز پس گرفتن جایگاه‌های نخست از دست رفته امیدوار بود، اما از سوی دیگر باید خطر از دست دادن سرآمد بودن در ۱۰ حوزه باقی مانده را هم جدی گرفت.

و ۵ رقیب دیگر

همان طور که گفتیم، رقبای منطقه‌ای جدی ما در این رقابت علمی، عربستان و ترکیه هستند و فاصله تعداد مقالات و استناد‌های دیگر کشور‌ها با این سه کشور برتر در بیشتر رشته‌ها زیاد است و به راحتی قابل جبران نیست، اما تعدد تکرار برخی نام‌ها در جمع ۵ کشور برتر این رتبه بندی، زنگ خطر دیگری برای بیشتر شدن رقبای جدی ماست. مصر، امارات، اردن، عراق و رژیم صهیونیستی، ۵ رقیب دیگر منطقه‌ای هستند که نامشان در تمامی ۲۷ حوزه موضوعی ثبت شده است.

یک نگرانی عمیق‌

می‌دانیم که ارزیابی جایگاه علم و فناوری کشور‌های مختلف، صرفا به استناد تعداد مقالات معتبر و میزان استناد‌های صورت گرفته به آن نیست و ملاک‌های متعدد دیگری هم برای سنجش آن وجود دارد، اما چه کنیم که بررسی شتاب کشور‌های همسایه برای دستیابی به آن شاخص‌ها و ملاک‌ها هم به نظر بیشتر و هوشمندانه‌تر از ما دیده می‌شود. مثل عربستانی که پروژه ایجاد شهر هوشمند «نئوم» تا سال ۲۰۲۵ را کلید زده یا امارات که سرمایه گذاری سنگینی در حوزه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین انجام داده است. بماند که در کنار شتاب همسایگان، حرکت کُند ما، مشکلات محققان و پژوهشگران، نگرانی از مهاجرت نخبگان و ده‌ها دلیل دیگر وجود دارد که ما را درباره تحقق سند چشم انداز ۱۴۰۴ در بخش علم و فناوری بیشتر نگران می‌کند.

نیازمند توسعه پژوهش‌های مشترک و همکاری‌های بین المللی

شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان، یکی از مراکز علمی کشور است که «دستیابی به سند چشم‌انداز و جایگاه نخست علم و فناوری در منطقه» را جزو اهداف خود تعیین کرده است. دکتر «احسان یزدیان» معاون این شهرک درباره شتاب کشور‌های همسایه در تولید علم اظهار می‌کند: این یک موضوع جدی است که باید به آن توجه کرد و از آن غفلت نکرد.

یزدیان می‌افزاید: بخشی از شتاب علمی کشور‌های همسایه به دلیل ایجاد مشوق‌ها و حمایت‌های گسترده برای محققان دیگر کشورهاست که به شکل گیری همکاری‌های علمی و پژوهشی مشترک منجر می‌شود و رتبه تولید علم آن‌ها را ارتقا می‌دهد.

وی تصریح می‌کند: ما هم باید در کنار ظرفیت داخلی، همکاری‌های بین المللی در حوزه علم و فناوری را تقویت کنیم که وزارت علوم هم در این زمینه برنامه ریزی داشته، اما در عمل به دلیل مشکلاتی مانند مسائل سیاسی و اقتصادی، اجرای آن با مشکل مواجه شده است. یزدیان ادامه می‌دهد: در کنار تولید علم، باید حوزه مهم تجاری سازی فناوری، ایجاد بازار بین المللی برای گروه‌هایی مانند شرکت‌های دانش بنیان و همچنین همکاری فنی با شرکت‌های بین المللی را مدنظر داشته باشیم که حرکت علمی کشور با شتاب بیشتری دنبال شود.