معمای خودکفایی در تولید برنج

به گزارش مجله خبری نگار، برنج بعد از گندم، دومین غله پرمصرف کشور است. ما ایرانی‌ها تا پیش از دهه ۷۰ برای هر وعده غذایی بیشتر از نان استفاده می‌کردیم و یکی از خاطرات بچه‌های دهه ۶۰ حضور در صف‌های طولانی نان است، اما بعد از دهه ۷۰ رفته رفته برنج جای نان را گرفت به طوری که هم اکنون بیشتر مردم روزی یک وعده برنج را مصرف می‌کنند و همین موضوع باعث شده دولتمردان از حدود ۱۵ سال پیش به دنبال خودکفایی در تولید برنج باشند به طوری که در سال ۸۴ وعده خودکفایی برنج مطرح شد، ولی در سال ۹۱ به صورت رسمی اعلام شد که طرح خودکفایی برنج به سرانجام مطلوب نرسیده، اما حالا دوباره وزیر جهاد کشاورزی وعده خودکفایی برنج را داده است آن هم در روز‌هایی که قیمت برنج روز به روز در حال افزایش است.

شاید در نگاه اول، رسیدن به خودکفایی برنج یک دستاورد بزرگ تلقی شود، ولی باید توجه داشت که برای به خودکفایی رسیدن در تولید برنج چه منابعی مورد نیاز است و آیا اصلا این منابع از جمله آب در کشور وجود دارد یا نه؟ در این گزارش سعی داریم در کنار میزان برنج مورد نیاز کشور از میزان آب مصرفی هر کیلو برنج بنویسیم و ببینیم آیا می‌شود در تولید برنج خود کفا شد یا نه.

ماجرای خودکفایی برنج از کجا شروع شد؟

همان طور که گفتیم از دهه هشتاد بحث خودکفایی برنج مطرح بوده، اما صحبت‌های چند روز پیش وزیر جهاد کشاورزی که گفته «خودکفایی در تولید برنج اولویت دولت سیزدهم است.» دوباره این موضوع را داغ کرده است. جواد ساداتی‌نژاد، ۸ بهمن گفته بود که دولت برای تولید برنج با قرارگاه خاتم‌الانبیا ء، قرارداد امضا کرده و در طول یک دوره پنج‌ساله، «از محل تهاتر نفت سه میلیارد دلار» برای این کار اختصاص داده است. البته با بروز انتقاد‌هایی روابط عمومی قرارگاه خاتم‌الانبیاء در تکذیب گفته‌های وزیر کشور نوشت: «گرچه دغدغه تأمین امنیت غذایی در کشور یکی از سیاست‌ها و راهبرد‌های اصلی قرارگاه به شمار می‌رود، اما این مجموعه، این موضوع را از طریق احداث زیرساخت‌های بخش کشاورزی و ارتقای بهره‌وری در این حوزه دنبال می‌کند و هیچ برنامه‌ای برای واردات یا تولید برنج در کشور ندارد.»

برنج مورد نیاز کشور

براساس گزارش مرکز آمار ایران، مصرف سرانه برنج برای هر ایرانی ۳۶ کیلوگرم محاسبه شده که با توجه به جمعیت ۸۴ میلیون نفری نیاز مصرفی برنج کشور کمی بیش از سه میلیون تن است. با توجه به گزارش‌های موجود هم اینک حدود ۲.۲ میلیون تن برنج در کشور تولید و حدود ۸۰۰ هزار تن هم از طریق واردات تامین می‌شود. البته در هشت ماه اول امسال، گمرک اعلام کرده که یک میلیون تن برنج وارد کشور شده است.

استان‌های تولید کننده برنج

تقریبا ۱۸ استان در کشور زیر کشت برنج می‌روند و این یعنی در نیمی از استان‌های کشور به رغم خشکسالی برنج کشت می‌شود البته میزان تولیدی در هر یک از استان‌ها متفاوت است و با این حال بیش از ۸۰ درصد تولید برنج کشور در استان‌های شمالی کشت می‌شود. مازندران با تولید ۵۰ درصد از کل برنج ایران در صدر تولید برنج داخلی قرار دارد بعد از مازندران، گیلان با ۲۰ درصد از تولید کل برنج در رده دوم قرار دارد. گلستان هم ۸ درصد از برنج کشور را تامین می‌کند. بعد از استان‌های شمالی به ترتیب استان‌های فارس، اصفهان و خوزستان را می‌توان به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های برنج داخلی به شمار آورد.

مقدار آب مورد نیاز هر کیلو برنج

اگر برای محاسبه میزان آب مورد نیاز تولید هر کیلو برنج، آمار مسئولان وزارت نیرو (۳۴۰۰ لیتر) را مبنا قرار دهیم، می‌توان گفت که هم اکنون ۷٫۶۵ میلیارد مترمکعب از منابع آبی کشور صرف تولید برنج می‌شود؛ بدین ترتیب برای تحقق خودکفایی دربرنج و رسیدن به تولید ۳ میلیون تن برنج در سال، مصرف آب در این بخش به بیش از ۱۰٫۲ میلیارد مترمکعب می‌رسد. پیش از این در گزارشی با عنوان «آدرس آبخورها» نوشتیم که سهم آب مصرفی در حوزه کشاورزی حدود ۹۰ درصد از کل آب مصرفی در کشور است و با افزایش تولید برنج به طورقطع سهم آب در حوزه کشاورزی افزایش پیدا می‌کند این در حالی است که هم اکنون در برخی از استان‌ها مردم در تهیه آب شرب نیز مشکل دارند.

موافقان طرح

علی مراد اکبری معاون وزیر جهاد کشاورزی بیان کرده است با مدیریت هدررفت آب و نزولات آسمانی می‌توان آب لازم برای خودکفایی در تولید برنج را تامین کرد. او اجرای آبخیزداری به ویژه توسعه آب بندان‌ها را یکی از راه‌های تامین آب مورد نیاز دانست. معاون وزیر جهاد کشاورزی برای چگونگی کشت هم گفته: «بعد از کشت اول و دوم برنج می‌توانیم در کشت سوم محصول کلزا را بکاریم و تنها جایی که برای کشت کلزا منابع آب سبز داریم، استان‌های شمالی است چرا که در این استان‌ها بیش از ۶۰۰ میلی متر بارندگی وجود دارد و اگر در نقاط دیگر کشور بخواهیم کلزا بکاریم، باید آن را جایگزین محصولات دیگر از جمله گندم یا چغندرقند کنیم.» علی اکبر عبادی عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات برنج هم استفاده از بذر‌های پرمحصول و مقاوم در برابر کم آبی را راهی برای رسیدن به خودکفایی دانست.

مخالفان طرح

کارشناسان، ظرفیت منابع آب و خاک کشور را برای خودکفایی در محصولی مانند برنج بسیار محدود می‌دانند و بیان می‌کنند که حتی در استان‌های شمالی نیز چنین ظرفیتی وجود ندارد و کشت باید در این استان‌ها هم محدود شود. در همین زمینه ناصر کرمی، اقلیم شناس در گفتگو با مهر با بیان این که حداکثر میزان مجاز برداشت از منابع آب تجدید پذیر ۴۰ درصد است و ۶۰ درصد این منابع باید وارد طبیعت شود، افزود: ما هم اکنون حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر داریم، اما به جای این که ۴۰ میلیارد مترمکعب از این منابع را استفاده کنیم، حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب آن را استفاده می‌کنیم و همین باعث ایجاد شرایط فعلی و خشکیدگی، بیابان زایی، فرسایش خاک و خشکی رودخانه‌ها شده است.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند چرا باید برنجی را که می‌توان ارزان‌تر از آب مصرفی برای آن وارد کرد به قیمت خشکسالی در کشور به خودکفایی رساند. علاوه بر این انجمن تولیدکنندگان برنج نیز در واکنش به مباحث مذکور، امکان خودکفایی در تولید برنج را رد کرده است، در این زمینه جمیل علیزاده شایق، دبیر انجمن تولیدکنندگان برنج در گفت وگویی ضمن رد امکان خودکفایی تولید برنج در کشور، اظهارکرده: «آمار تولید برنج ۲ میلیون و ۲۵۰ هزار تن در سال است. از ۹۵ به بعد میزان سطح زیر کشت برنج بالا رفت این در حالی است که میزان تولید و عملکرد افزایش پیدا نکرد این جاست که باید بگویم در این سال‌ها معرفی ارقام پرمحصول از سوی مؤسسه برنج چه فایده‌ای داشت؟»

منبع: خراسان