آشنایی با اسطرلاب و اجزا و کاربرد آن

اسطرلاب چیست؟

مجله خبری-سبک زندگی نگار: این وسیله یک وسیله سنجش است که زمان پیدایش و اختراع آن به قرن ششم بر میگردد. آغاز و مبدا استفاده از این دستگاه به دوره‌ی اسلام و قرون وسطا در اروپا بر پیدا می‌کند و منجمین و سایر دانشمندان و گا‌ها افراد عادی نیز از این دستگاه برای کاربرد‌های مختلف، استفاده می‌کردند. البته که این دستگاه، در حالت امروزی، شکل و شمایلی مدرن‌تر به خود گرفته و کاربرد‌های آن، گسترده‌تر شده است.

اسطرلاب عموما از جنس برنج، برنز، آهن، فولاد و یا تخته می‌باشند. این وسیله معمولا ظاهری دایره‌ای شکل دارد و نوع قدیمی آن از چند دایره در ابعاد و سایز‌های مختلف بر روی یک سطح دایره‌ای بزرگ تر، ساخته شده است.

هر یک از این دایره‌های تعبیه شده بر روی صفحه‌ی اصلی، قابلیت این را دارند که با توجه به کمیت تعیین شده برایشان، در نتیجه‌ی گردش دور مرکز صفحه‌ی اصلی، مقدار اندازه گیری شده را نمایان کنند. از این رو و با توجه به وظیفه‌ای که برای اسطرلاب تعریف شده، این دستگاه باید بسیار محکم، دقیق و ظریف ساخته شود.

اسطرلاب چیست

کاربرد‌های اسطرلاب

این وسیله به راحتی می‌تواند مکان خورشید، ماه، ستارگان و اجرام آسمانی را برای افراد مشخص کند و اطلاعات نجومی خوبی را در اختیار آن‌ها قرار دهد. از دیگر کاربرد‌های اسطرلاب می‌توانیم به این موضوع هم اشاره کنیم که این دستگاه، زمان طلوع، غروب و اوج هر یک از اجرام آسمانی و همچنین زمان کسوف و خسوف، مدار راس السرطان، استوای آسمانی، و مدار راس الجدی را به صورت کاملا دقیق، نمایان می‌کند.

بر طبق تعریف ارائه شده عمومی برای اسطرلاب، همین کفایت می‌کند که شما می‌توانید چهره‌ی آسمان و تغییراتی که در آن در حال رخ دادن هستند را دائما برانداز نمایید. این دستگاه حتی قادر است به شما نشان دهد که اجرام آسمانی در چه فاصله‌ی دقیقی از شما قرار دارند.

کاربرد این دستگاه به حدی دقیق و شگفت انگیز است که با کمک آن شما می‌توانید از فاصله‌ی اجرام آسمانی از یکدیگر و یا فاصله‌ی خورشید با سایر اجرام آسمانی، آگاه شوید. به طور خلاصه، تمامی اطلاعات نجومی که این روز‌ها به واسطه‌ی تلسکوپ و یا دستگاه‌های متصل به اینترنت و رایانه، قابلیت دسترسی دارند، در گذشته با اسطرلاب به دست می‌آمدند. این دستگاه در آن واحد می‌تواند، تقویم، قطب نما، ساعت و نقشه‌ی آسمان باشد. وسیله‌ای که در گذشته، حکم یک دستگاه نجات دهنده را برای ناخدایان و ستاره شناسان را داشت.

ایرانیان، اسطرلاب را جام جهان نما، جام جم و یا آینه‌ی جم می‌نامند. جمشید یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین منجمان، ریاضی دانان و فیزیکدانان اهل ایران است که در ایران قدیم به جهت تسلطش بر دانش‌های مختلف، تا مقام خداوندگاری نیز پیش رفت. از این رو، ایرانیان مسلمان به جهت احترامی که برای جمشید و خدمت‌های بیکرانش در علم نجوم، ریاضی و فیزیک، قائل هستند، پسوند جم را برای این دستگاه انتخاب نموده و آن را جام جم نامیدند.

انواع اسطرلاب

اجزای اسطرلاب

• حلقه: این بخش یکی از ساده‌ترین قسمت‌های اسطرلاب است که به عنوان دستگیره و یا حلقه‌ای برای آویزان کردن اسطرلاب از آن استفاده می‌شود.

• عروه: این بخش از اسطرلاب، دایره‌ای فلزی است که کمک می‌کند تا اسطرلاب راحت و کامل بچرخد و در جهت صحیح قرار گیرد.

• کرسی: یک زائده‌ی کوچک است که عروه را بر روی ساختمان اسطرلاب حفظ می‌نماید.

• اُم: این صفحه، صفحه‌ی اصلی اسطرلاب است و به هیچ وجه قابلیت چرخش ندارد. در واقع این صفحه، دیواره‌ای است که سایر صفحات دوار بر روی این صفحه قرار میگیرند. عرض این صفحه ۳۶۰ درجه است و روی این دایره، چند دایره‌ی متحد المرکز دیگری نیز قرار دارند. از این دایره بیشتر برای پیدا کردن قبله در شهر‌های مختلف استفاده می‌شود.

• حجره: یک فضای خالی است که عموما صفحه هایی که در اسطرلاب قابل انتقال هستند و عنکبوت در آن جای میگیرد.

• صفایح‌: به صفحات دایره‌ای شکلی که با یک مرکز ثابت بر روی اسطرلاب قرار دارند. این صفحات دارای یک فرورفتگی در خودشان هستند که با برآمدگی موجود بر دیواره‌ی حجره مچ شده و چفت می‌شوند.

هر کدام از این صفحه‌ها دارای یک شکل دایره‌ای هستند که شعاع هر کدام از آن‌ها از بزرگ به کوچک، نشان دهنده‌ی مدارهای رأس‌الجدی، رأس‌الحمل و رأس‌السرطان می‌باشند. ترتیب گفته شده برای اسطرلاب شمالی است، اما برای اسطرلاب جنوبی، مدار رأس الجدی در دایره کوچک‌تر و مدار رأس السرطان در دایره‌ی بزرگ‌تر می‌باشد.

بر روی همین صفحات و یا صفایح، شما شاهد دو خط عمود بر هم خواهید بود؛ که خط افقی خطوط مشرق و مغرب را نشان می‌دهد و خط افقی نشان دهنده‌ی حد نصف النهار و خط و تدالارض یا همان نصف اللیل می‌باشد.

البته که علاوه بر صفحات نام برده، صفحات بزرگ و کوچک دیگری نیز وجود دارند که هر کدام وظیفه‌ی نشان دادن یک پارامتر را بر عهده دارند. به طور ساده اگر بخواهیم خدمت تان عرض کنیم، باید اعلام کنیم که استفاده از اسطرلاب، نیازمند بررسی‌ها و تخصص خاصی می‌باشد.

• عنکبوت‌: این بخش نیز یکی از بخش‌هایی است که ظاهری مشبک دارد. بر روی این بخش دو دایره وجود دارد که دایره‌ی بزرگ‌تر نشان دهنده‌ی مدار راس الجدی و دایره‌ی کوچک‌تر نشان دهنده‌ی منطقة البروج می‌باشد. دایره‌ی کوچک‌تر داخل دایره‌ی بزرگ‌تر قرار دارد. عنکبوت در نماین کردن پارامتر‌های مختلف جغرافیایی و نجومی، نقش بسیار مهمی را در اسطرلاب ایفا می‌کند.

• عِضاده‌: این عضو از اسطرلاب، یک بازوی خط کش مانند است که سوراخی در وسط آن قرار دارد. این بازو دو سر آن تیز است و معمولا در پشت اسطرلاب قرار میگیرد. عضاده به تنهایی دارای اجزای ریزتر و جزئی‌تر می‌باشد.

• محور: این قطعه، میله‌ای است که ته آن پهن‌تر از سر آن است و در قسمت سر آن یک سوراخ قرار دارد. به این سوراخ اسبک گفته می‌شود.

• فرس‌: این بخش یک بخش متصل کننده است. به فرس همان اسبک گفته می‌شود که زمینه را برای اتصال صفحات و عنکبوت و عضاده آماده می‌نماید.

عکس اجزای اسطرلاب

انواع اسطرلاب

اسطرلاب انواع مختلفی دارد که از معروف‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها می‌توانیم به مواردی همچون اسطرلاب ذورقی و صلیبی، اسطرلاب رصدی، اسطرلاب مسطح مدور، اسطرلابهای آسى، طبلى (مُطبّل)، سرطانى (مسرطن)، مُبطَّخ، حلزونى، ثوری، جاموسى، شقایقى، سفرجلى، زورقى و صلیبى اشاره نماییم. اما باز هم باید بگوییم که تنوع در شکل و تنوع در کاربرد‌های اسطرلاب‌ها بسیار زیاد است و هر مجموعه و یا فردی می‌تواند با توجه به ابعاد مختلف نیاز‌ها و خواسته‌های خود، از اسطرلاب خاصی استفاده کند.

منبع: بیتوته