شفقِ کم‌ سروصدا در ایران

به گزارش مجله خبری نگار، جمعه ۲۱ اردیبهشت قوی‌ترین توفان خورشیدی در ۲۰ سال گذشته خودش را نشان داد و شفق‌های شمالی صحنه‌های باشکوهی را در سراسر دنیا از خود به نمایش گذاشتند. این موضوع را می‌توان در عکس‌های مختلفی که از گوشه گوشه جهان و آسمان‌های رنگی‌شده در فضای مجازی منتشر می‌شد، فهمید. یکی از غیرمنتظره‌ترین این عکس‌ها، تصویری از شفق قطبی در ایران بود که توسط آزاد کریمی عکاس و منجم آماتور در مدار ۳۵ درجه و در سه قلعه فردوس استان خراسان جنوبی در ساعت یک بامداد به ثبت رسیده بود.

این اولین بار بود که شفق قطبی هرچند نه به آن شدت که در بعضی مدار‌های زمین رخ داده بود، خودش را نشان داد و خیلی‌ها از دیدن این تصویر شگفت‌زده شدند. البته بعضی هم حسرت خوردند که چرا کسی عموم مردم را از این اتفاق نادر خبردار نکرد؟ به هر حال دیدن شفق قطبی آرزوی خیلی‌هاست و در حالت عادی برای دیدن آن باید هزینه سنگین سفر به کشور‌های مختلف را پرداخت که این از عهده هر فردی برنمی‌آید. می‌خواهید بدانید شفق قطبی چیست و چطور می‌شود آن را دید؟

سروکله شفق قطبی چطور پیدا می‌شود؟

شفق قطبی، پدیده‌ای جوی است که بر اثر برخورد ذرات پرانرژی خورشید با جو فوقانی زمین به وجود می‌آید؛ در حالت معمول ذرات پرانرژی خورشید با سرعت نزدیک به ۲۷ میلیون کیلومتر بر ساعت با جو فوقانی زمین برخورد می‌کنند، اما میدان مغناطیسی زمین از ما در برابر این حمله محافظت می‌کند. میدان مغناطیسی زمین ذرات را به سمت قطب‌ها هدایت می‌کند و طی فرایندی شفق‌های قطبی به وجود می‌آیند. بسته به جنس ذرات شفق‌ها ممکن است رنگ‌های مختلفی داشته باشند، همان‌طور که در شفق اخیر آسمان برخی مناطق سبز، بنفش یا صورتی شده بود. این مناظر معمولا در عرض‌های جغرافیایی بالا دیده می‌شود، اما توفان شدید خورشیدی باعث شد شفق در برخی مناطق جنوبی هم قابل دیدن باشد. البته برای دیدن شفق باید جایی رفت که آسمان تا حد امکان تاریک است و از آلودگی نوری هم خبری نباشد.

شفق در ایران چطور دیده شد؟

شفق‌های قطبی همان‌طور که از اسم‌شان پیداست در قطب‌ها رخ می‌دهند و بیشتر می‌شود آن‌ها را در منطقه آلاسکا آمریکا، کانادا، نروژ، فنلاند، روسیه، سوئد و ایسلند دید. البته تعامل آب‌و‌هوای فضا با زمین می‌تواند باعث دورشدن شفق‌های قطبی از قطب‌ها شود و در نقاط غیرمنتظره هم دیده شوند. یکی از دلایلی که باعث نمایش شفق قطبی در خراسان جنوبی و کویر سه قلعه شد، همین توفان خورشیدی ا‌ست که به تازگی اتفاق افتاده‌است. موقعیت جغرافیایی و نبود آلودگی نوری در نزدیکی کویر هم به بهتر دیده‌شدن شفق در سه قلعه و آن تصویر باشکوه کمک کرده است. همان‌طور که شاید در عکس‌ها دیده باشید، شفق در ایران بیشتر به رنگ صورتی-قرمز در آسمان دیده شده‌است.

به‌طور کلی باد‌های خورشیدی که در برخورد با اتمسفر انرژی می‌گیرند و تحت تاثیر نیروی مغناطیسی هستند، تکلیف رنگ و الگو‌های شفق قطبی را مشخص‌می‌کنند. شفق‌ها به شکل‌های مختلفی مانند پرده‌های بلند موج‌دار، کُره‌های ضربان‌دار یا هاله‌های درخشان در آسمان ظاهر می‌شوند. شفق می‌تواند تا ارتفاع هزار کیلومتر هم رخ بدهد، ولی بیشتر آن‌ها بین ۸۰ تا ۱۲۰ کیلومتر هستند. همچنین ارتفاع، روی رنگ شفق‌ها موثر است. در زیر ۱۰۰ کیلومتر رنگ‌های بنفش، آبی و قرمز، بین ۱۰۰ تا ۲۴۰ کیلومتر سبز روشن و در ارتفاع بالای ۲۴۰ کیلومتر رنگ قرمز یاقوتی دیده می‌شود. به‌طور معمول، شفق‌های قرمز توسط مولکول‌های نیتروژن و شفق‌های سبز توسط مولکول‌های اکسیژن تولید می‌شود.

شفق قطبی چه زمانی اوج می‌گیرد؟

شفق قطبی را در طول سال از نیمه سپتامبر تا اوایل آوریل (اوایل شهریور تا اوایل اردیبهشت) می‌توان دید. دوره اوج شفق‌ها هر ۱۱ سال یک‌بار اتفاق‌می‌افتد که به آن توفان یا بمباران شفق قطبی می‌گویند. توفان‌های سال ۱۸۵۹ و ۱۹۵۸ در قطب شمال و ۱۹۸۹ که در آن کل آسمان از اروپا و آمریکای شمالی تا جنوب کوبا به رنگ قرمز روشن درآمد و شفق قطبی در آن دیده شد، نمونه این اتفاق هستند. شاید برایتان سوال باشد که شفق تنها منحصر به کره زمین است یا نه.

باید بگوییم شفق‌های قطبی در مشتری، زحل، اورانوس، نپتون، مریخ و زهره هم اتفاق می‌افتد و هرکدام منشأ متفاوتی دارد. برای مثال در مشتری اقمار آن به‌خصوص قمر «آیو» علت وجود این پدیده است. در مشتری و زحل به دلیل قطب‌های مغناطیسی قوی‌تر و کمربند تشعشع بزرگ‌تر اتفاق می‌افتد و در زهره که گاهی شفق تمام سیاره را می‌پوشاند، دلیلی مشابه با زمین دارد، یعنی فوتون‌های خورشیدی.