سور مرگ در چهارشنبه آخر سال

به گزارش مجله خبری نگار/رسالت: نخستین جشن از سلسله جشن‌های نوروز به میدان جنگ بیشتر شباهت دارد تا شادی و سرور. مادری که کودک خود را براثر ترس در شکمش از دست می‌دهد. انفجار‌هایی که خانه‌های زیادی را ویران می‌کند. چشم‌هایی که از بین می‌روند، دست‌هایی که قطع می‌شوند و خیلی از صحنه‌های دلخراش دیگر که سور چهارشنبه آخر سال را به‌غایت تلخ می‌کند!

«چهارشنبه‌سوری» از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روز‌های هفته‌است و سور که در برخی اسناد و پژوهش‌ها به معنای «سرخ» است تشکیل‌شده و این نام‌گذاری به سرخی صورت در هنگام ایستادن یا پریدن از روی آتش اشاره دارد: «زردی من از تو، سرخی تو از من». منابع و متون کهن این جمله را مبین مراسمی برای تطهیر مذهبی و ایجاد نشاط و سلامت معرفی کرده‌اند. حال این‌که سال‌هاست این آیین کهن به فستیوال حادثه تبدیل‌شده و آرامش را از جامعه ربوده است.

حادثه به روایت آمار

رئیس اورژانس کشور نسبت به افزایش مصدومان و آسیب دیدگان حوادث مرتبط با چهارشنبه‌سوری در کشور هشدار داده و اعلام کرده است: ۷۰ درصد از مصدومین دارای سن ۱۸ سال و کم‌ترند و ۱۴ درصد از مصدومین رهگذرند.

جعفر میعادفر در گفتگو با ایسنا، تشریح کرده است که از ابتدای اسفندماه تاکنون (۲۰ اسفندماه) درمجموع ۳۳۸ تن در حوادث مرتبط با چهارشنبه‌سوری دچار آسیب شده‌اند که از این تعداد ۳۳۰ تن مصدوم و هشت تن نیز جان خود را از دست داده‌ا‌ند. شمار آسیب دیدگان و موارد فوتی تا به امروز (۲۰ اسفندماه) به ترتیب، ۲۴ و ۳۳ درصد افزایش را در مقایسه با مدت مشابه پارسال نشان می‌دهد. امسال ۲۸ مورد قطع عضو، ۱۱۳ مورد آسیب به چشم و ۱۵۹ مورد سوختگی گزارش‌شده که این موارد به ترتیب رشد چهار، ۲۸ و ۵۱ درصدی را در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.

به گفته میعادفر، استان‌های آذربایجان شرقی با ۶۱ مصدوم و یک فوتی، تهران با ۵۴ مصدوم و دو فوتی و آذربایجان غربی با ۲۸ مصدوم و چهار فوتی دارای بیشترین آسیب دیدگان ناشی از حوادث چهارشنبه‌سوری در کشور تا صبح ۲۰ اسفندماه هستند.

سال گذشته رئیس سازمان اورژانس کشور از فوت ۲۶ نفر در حوادث شب چهارشنبه‌سوری خبر داده و گفته بود: آمار مصدومان و فوتی‌ها نسبت به سال ۱۴۰۰، ۲۲ درصد افزایش یافت و تعداد مصدومان حوادث چهارشنبه
آخر سال از تاریخ اول اسفند تا چهارشنبه ۲۴ اسفندماه ۱۴۰۱ به ۴۳۶۸ نفر در سطح کشور رسید. به گزارش نورنیوز، «مرگبارترین حادثه چهارشنبه‌سوری سال گذشته ۱۴ اسفندماه در تهران رخ داد که درجریان انفجار موادمحترقه در یک‌منزل مسکونی در شهر تهران چهار نفر در دم کشته شدند و دو نفر نیز پس از انتقال به مرکز درمانی جان‌باختند. در آن حادثه چهار نفر هم مصدوم شدند. آمار‌های اورژانس نشان داد که ۶۸ درصد از کل آسیب‌دیدگان سال ۱۴۰۱ استفاده‌کننده مواد محترقه بودند.

این افراد یا در حین ساخت یا درحین استفاده از این مواد دچار حادثه شدند، اما متأسفانه بیش از ۳۱ درصد از مصدومان هیچ نقشی در این خصوص نداشته و عابر پیاده بودند و به عبارت بهتر ناخواسته دچار این آسیب‌ها شده‌اند. ۴۴ درصد از کل آسیب‌دیدگان بین ۶ تا ۱۸ سال سن داشته و جزو کودکان و نوجوانان بودند؛ گروهی که نظارت خانواده‌ها می‌توانست به‌راحتی از آسیب‌دیدگی آنان جلوگیری کند. ۱۳۸ نفر از آسیب‌دیدگان نیز کمتر از ۶ سال سن داشتند. همچنین ۹۰۳ نفر بین ۱۸ تا ۲۹ سال، ۱۲۰۲ نفر بین ۲۹ تا ۶۰ سال و ۱۲۷ نفر نیز بالای ۶۰ سال سن داشتند.»

جشنی خطرناک و آسیب‌زا

جشن چهارشنبه‌سوری درگذشته این‌گونه نبود که تا نیمه‌های شب صدای نا‌هنجار انفجار ترقه در کوچه و خیابان شنیده شود. این را حامد بخشی می‌گوید که پژوهشگر مسائل اجتماعی است و در ادامه شرح می‌دهد: «این آیین درگذشته با محوریت افراد میانسال جامعه و هدایت‌گری کهنسالان از منظر هنجاری و فرهنگی و با مشارکت فعال جوانان و نوجوانان در بخش اجرایی برگزار و در محله یا حیاط خانه آتشی برافروخته می‌شد. افراد دور آن جمع می‌شدند. گاهی چند آتش با اندازه‌های مختلف افروخته می‌شد تا افراد کوچک و کم‌توان هم امکان اجرای مناسک را بر روی آتش‌های کوچک‌تر داشته باشند. اشعار و جملاتی هنگام پریدن بر روی آتش با صدای بلند بیان می‌شد و کوچک و بزرگ در سایه این جشن در کنار یکدیگر به شادی می‌پرداختند.»، اما سال‌هاست رسانه‌ها با نمایش تصاویر دلخراش سوختگی‌های عمدتا ناشی از احتراق مواد منفجره، آسیب‌های مراسم چهارشنبه‌سوری را به تصویر می‌کشند و این نتیجه‌گیری صریح یا تلویحی رادارند که چهارشنبه‌سوری به جشنی خطرناک، آسیب‌زا و نامطلوب بدل شده. طبیعتا استفاده بدون کنترل از مواد محترقه، چه در هنگام ساخت و چه در هنگام استفاده، خطرات بسیاری دارد و زمانی که در سطح وسیع توسط مردم به‌کار گرفته می‌شود، قطعا آمار قابل‌توجهی از صدمات ناشی از آن گزارش‌شده و عملا این جشن به مجموعه‌ای از رفتار‌های آزار‌دهنده برای خود و دیگران تبدیل خواهد شد.

با‌این‌حال، حامد بخشی معتقد است: هر مراسم اجتماعی‌ای که در آن توده قابل‌توجهی از مردم به یک کار مشترک و جمعی می‌پردازند، خالی از آسیب و حوادث نیست و میزانی از آسیب برای هر مراسم اجتماعی‌ای قابل‌انتظار و بهنجار (نرمال) است. اما گاهی اوقات میزان حوادث و آفات بسیار بالا‌تر ازحد انتظار است، در این شرایط باید با فرهنگسازی و اصلاحاتی، صدمات اجتماعی را کاهش و به حد نرمال رساند. به نظر می‌رسد که نهاد‌های نظارتی و کنترلی باید به‌جای رفتار‌های قهری و سلبی، نقش نگاهبان و مراقب را برای این مراسم ایفا کنند. علی‌رغم این‌که در سال‌های گذشته فرهنگسازی و برخورد با متخلفان و فروشندگان مواد آسیب‌زا به‌دفعات صورت پذیرفته و سازمان آتش‌نشانی تهران، اورژانس و سایر متولیان حوادث برای بازگشت به آیین کهن چهارشنبه‌سوری تلاش کرده‌اند، همچنان می‌بینیم که در این روز از نارنجک‌ها، بمب‌های دست‌ساز و ... استفاده می‌شود.

نسل جدید با کل آیین چهارشنبه‌سوری بیگانه‌اند

کوروش صالحی، پژوهشگر تاریخ ریشه این مسئله را ناشی از نا‌آگاهی جامعه دانسته و می‌گوید: «بی‌شک آگاهی جامعه و به‌ویژه نوجوانان درباره این جشن بسیار اندک است. چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های پیشواز نوروز است. از روزگاران دور، مردم پیش از نوروز دست به خانه‌تکانی زده و تلاش می‌کنند گرد‌و‌غبار و زنگار را از خود وزندگی‌شان بزدایند، به‌طوری‌که پاک، تمیز و آراسته سال نو را آغاز کنند. همچنین سفره‌ها نیز باید آراسته و پر باشند. ازاین‌رو در شب چهارشنبه‌سوری طی مراسمی، ملاقه‌زنی اجرا می‌شده است. به شکلی که خانواده‌های نیازمند و کم‌توان با کشیدن چادر یا پارچه‌ای بر سر به در خانه توانگران می‌رفتند و در تاریکی شب در‌حالی‌که قابلمه یا سینی در دست داشتند، با ملاقه در خانه را می‌زدند و از صاحب‌خانه طلب عیدی می‌کردند.»

این پژوهشگر تاریخ تصریح می‌کند: «معمولا صاحب‌خانه به فراخور وضع مالی خود پیشکشی به ملاقه‌زن می‌داده است. این رسم به این دلیل برگزار می‌شد که در شب‌و‌روز عید، همه مایحتاج اولیه خود را داشته باشند و سفره همه پر باشد، بنابراین سال نو را با سفره‌ای پر و جامه‌ای تمیز و نو آغاز کنند. همچنین در شب چهارشنبه‌سوری آتش افروخته می‌شده است و مردم از روی آتش می‌پریدند و کژی، نا‌پاکی و بیماری خود را به آتش می‌سپردند. این موارد کمتر در سطح رسانه‌ها مطرح‌شده و نسل جدید نسبت به این آیین بیگانه‌اند. از طرفی تلاشی هم برای زنده نگه‌داشتن کل آیین چهارشنبه‌سوری از‌جمله قاشق‌زنی و کوزه‌شکنی صورت نگرفته است.»

محمدرضا مرشد دوست، در قامت کارشناس ایمنی نیز، دراین‌باره به خبرگزاری «ایسنا» می‌گوید: «در زمان‌های گذشته در روز چهارشنبه‌سوری روی کوزه و ظروف ترشی قدیمی بدی‌های هرسال را می‌نوشتند و پس‌از‌آن کوزه را می‌شکستند، همین موجب خوشحالی افراد بوده و از طرفی هم هیجانات را تخلیه می‌کرده است، اما از رسم کهن چهارشنبه‌سوری فقط از آتش پریدن آن باقی‌مانده است. اگر این دسته از اقدامات برای کودکان انجام و این دسته از آیین‌های کهن زنده نگه‌داشته شود می‌توان به افزایش فرهنگ ایمنی امیدوار بود.»
مرشد دوست بابیان این‌که یکی از آیین‌های کهن نیز پریدن از آتش بوده است، عنوان می‌کند: «در زمان‌های گذشته برای روشن کردن آتش از چوب و خاشاک استفاده می‌کردند و آتش کنترل‌شده بود، اما متأسفانه این‌روز‌ها برای درست کردن آتش از بنزین و مایعات قابل اشتعال استفاده می‌شود که همین کار موجب گسترش و ایجاد حریق می‌شود.»

تأثیر فشار همسالان بر انجام رفتار‌های مخاطره‌آمیز

معمولا استفاده از مواد منفجره و ترقه در چهارشنبه آخر سال، به‌عنوان راهی برای ارضای نیاز نوجوانان و جوانان به هیجان و تحریک تلقی می‌شود. در این میان خبرگزاری ایرنا با انتشار پژوهشی، به تأثیر فشار همسالان بر انجام رفتار‌های مخاطره‌آمیز مانند استفاده از مواد منفجره و مواد قابل اشتعال در این رویداد اشاره و در این زمینه توضیح داده است: بین مؤلفه‌های تأثیرگذار، فشار همسالان، ناشی از تمایل به‌تناسب یا کسب تأیید اجتماعی، می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی جوانان و نوجوانان را تحت تأثیر قرار دهد تا در رفتار‌های مخاطره‌آمیزی که امنیت آن‌ها و دیگران را به خطر می‌اندازد، شرکت کنند. این تحلیل روانشناختی به تأثیر فشار همسالان بر درگیر شدن در رفتار‌های مخاطره‌آمیز، به‌ویژه استفاده از مواد منفجره خطرناک و غیرمجاز در این شب اشاره دارد و این مطالعه با بررسی مکانیسم‌های روانشناختی در پس نفوذ همسالان، هنجار‌های اجتماعی و تمایلات ریسک‌پذیری، بینشی را برای درک و پرداختن به چنین رفتار‌ها و ترویج یک تجربه فرهنگی ایمن و مسئولانه ارائه می‌دهد.

پژوهشگر ایرنا در ادامه بیان کرده است: افرادی که تمایلات ذاتی ریسک یا تکانشگری بالایی دارند ممکن است در رویداد‌هایی مانند چهارشنبه آخرسال، بیشتر مستعد تأثیر فشار همسالان باشند. ماهیت هیجان‌انگیز این افراد، همراه با تقویت اجتماعی ارائه‌شده توسط همسالان، می‌تواند ترکیبی قوی ایجاد کند که احتمال درگیر شدن در رفتار‌های خطرناک، چون استفاده از مواد منفجره را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، شکست‌ناپذیری درک شده که اغلب با جوانی مرتبط است، می‌تواند رفتار‌های ریسک‌پذیر را در این زمینه تقویت کند. همچنین هنجار‌های اجتماعی و تأثیرات فرهنگی نقش اساسی در تداوم پذیرش رفتار‌های پرخطر در چهارشنبه آخر سال دارند. عادی‌سازی استفاده از مواد منفجره و آتش‌بازی‌های خطرناک به‌عنوان بخشی از رفتارها، همراه با حضور گروه‌های همسالان که چنین فعالیت‌هایی را تأیید می‌کنند، می‌تواند محیط قدرتمندی ایجاد کند که مشارکت در رفتار‌های پرخطر، بدون در نظر گرفتن اقدامات احتیاطی و رفتار‌های بی‌ملاحظه را ترغیب کند.

در همین حال کوروش محمدی، آسیب‌شناس اجتماعی معتقد است بسیاری از رفتار‌های صادره از سوی نوجوانان و جوانان در چهارشنبه‌سوری نتیجه ناآگاهی آنان از نوع رفتار انتخابی و حتی از آیین چهارشنبه‌سوری است. او دراین‌باره می‌گوید: جامعه ما متأسفانه فاقد تعاریف و مکانیزم‌های مؤثر در حوزه هیجانات نسل نوجوان و جوان خویش است و می‌توان گفت به‌طور عمده اتفاقات چهارشنبه‌سوری ناشی از هیجاناتی است که در هیچ کجای این جامعه پاسخی برای آن یافت نشده است. بر این اساس نسل جوان همواره به دنبال فرصتی است که هیجانات تلنبارشده خود را به‌صورت یک انرژی بی‌هدف تخلیه کند و ظاهرا چهارشنبه‌سوری این فرصت را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. محمدی در ادامه بیان می‌کند: عدم کارکرد‌های فرهنگی جامعه و تأکید مطلق بر برخورد انتظامی با قضیه چهارشنبه‌سوری نیز در اتفاقاتی که در این مراسم رخ می‌دهد تأثیرگذار است، سال‌هاست که ما با موضوع چهارشنبه‌سوری به شکل تهدید و هشدار و نهایتا روش قهری برخورد می‌کنیم و جالب اینجاست که هرسال آمار تلفات و گرایش نسل جدید جامعه به سمت این رفتار‌های هیجانی و خطرآفرین بیشتر می‌شود و ما همچنان بر روش ناکارآمد خود تأکیدداریم.

وی با اشاره به این‌که رسانه‌ها در طول سال حتی یک برنامه در راستای معرفی اصولی و تبیین آیین‌هایی همچون چهارشنبه‌سوری به جامعه اختصاص نمی‌دهند، بیان می‌کند: نظام تعلیم و تربیت نیز در این زمینه وظیفه‌ای برای خویش قائل نیست، اما به‌محض رسیدن به نیمه دوم اسفندماه همه رسانه‌ها و نهاد‌های انتظامی با توان بالا وارد میدان شده و صرفا با نمایش عوارض و خسارات و آسیب‌های جانی و مالی ناشی از این آیین سعی در نصیحت نسلی دارند که یکسال هیجانات تلنبار شده خود را برای تخلیه در این شب هیجانی تجمیع کرده است.

چهارشنبه‌سوری به بستری برای تخلیه هیجان تبدیل‌شده است

این آسیب‌شناس اجتماعی بابیان این‌که نیروی انتظامی با اعلام هشدار، نسل نوجوان را از اقدامات پرخطر بر حذر می‌دارد، می‌گوید: آیا تاکنون در زمینه مسائل فرهنگی، پیرامون تعریف هنجار و ناهنجاری در جامعه، روی این نسل کارکرده‌ایم. آیا بهتر نیست پلیس به‌جای هشدار‌هایی که سال‌هاست با زحمت فراوان برای نیرو‌های انتظامی وامدادی همراه است؛ تغییر رویکرد دهد و به‌جای تقابل، نقشی هدایتگر داشته باشد؟

ماسال‌هاست به نقطه‌ای رسیده‌ایم که روش برگزاری چهارشنبه‌سوری دارد به یک فرهنگ و بحث هیجانی تبدیل می‌شود، طوری که یک جوان باوجود این‌که می‌داند چنین رفتاری می‌تواند برای او آسیب جسمی و مرگ به همراه داشته باشد، اما علاقه دارد چنین کاری را انجام دهد، جوان احساس می‌کند با این اقدام تخلیه می‌شود، یک نوعی خودنمایی در مقابل دوستان و هم سن و سال‌ها است، انسان‌ها نیاز به تخلیه هیجان دارند، اگر هیجان تخلیه نشود مشکلات دیگر ایجاد می‌کند و این سبک برگزاری چهارشنبه‌سوری تبدیل به بستری برای تخلیه هیجان شده است، از طرفی ما اجازه ندادیم این تخلیه هیجان برای جامعه طوری‌که صد‌ها سال سنت بود انجام شود و الان تبدیل به این فرهنگ جدید شده است که کنترل آن از دست والدین و نیرو‌های نظارتی و انتظامی خارج‌شده است. وی کار مستمر فرهنگی را لازمه کاهش آسیب‌های چهارشنبه‌سوری عنوان کرده و می‌گوید: در این راستا باید یادآور شویم که متولیان امر اعم از انتظامی، امدادی و فرهنگی باید به‌جای برخورد قهری با این قضیه از تمام ظرفیت‌های فرهنگی جامعه برای هدایتگری و کاهش آسیب‌های آن استفاده کنند.

تعیین محلی مشخص برای برگزاری آیین چهارشنبه‌سوری

محمدی تعیین محلی خاص برای برگزاری آیین چهارشنبه‌سوری توسط شهرداری را امری ضروری خوانده و اضافه می‌کند: در جشن‌های مشابه چهارشنبه‌سوری در کل جهان، دو اقدام نورافشانی و آتش‌بازی انجام می‌شود؛ بر اساس همین تجربیات، مشخص‌شده که اگر این اقدامات و محیط انجام آن‌ها کنترل‌شده باشد، مشکلی پیش نمی‌آید.

در این زمینه باید اطلاع‌رسانی صورت گیرد تا همه‌کسانی که قصد برگزاری این آیین رادارند در آن محل مشخص حضور یابند و حتی می‌توان از ظرفیت هنرمندان متعهد کشور و رسانه ملی هم برای تولید نشاط بیشتر و تعمیم آثار آن به‌کل جامعه بهره گرفت.

دراین‌بین نیروی انتظامی نیز می‌تواند امنیت محل برگزاری آیین چهارشنبه‌سوری را تأمین کند. نیرو‌های امدادی و اورژانس و آتش‌نشانی مراقبت‌های احتمالی از بروز خطر را در محل‌های تعیین‌شده پوشش دهند و در کنار آن وعاظ و نیرو‌های فرهنگی جامعه هم اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی افراد را در دستور کار خویش داشته باشند. این آسیب‌شناس اجتماعی خاطرنشان می‌کند: شاید پروسه فرهنگسازی چندسال طول بکشد، اما قطعا از برخورد‌های قهری و پلیسی نتایج بهتری برای جامعه به‌دنبال خواهد داشت چراکه در این سال‌ها همه دستگاه‌های فرهنگی ازجمله آموزش‌وپرورش در این حوزه با قصور عمل کرده‌اند و همه مصائب و مسئولیت این مسئله به عهده پلیس گذاشته‌شده است.