پژوهشگران جریان‌ساز ادب فارسی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: چند سالی است که هفته آخر آذرماه در تقویم به نام هفته «پژوهش» نام گذاری شده‌است. ادبیات فارسی، یکی از حوزه‌هایی است که نقش تحقیق و پژوهش در آن بسیار پررنگ است. اگر پژوهشگران زبده و برجسته ادبیات فارسی نبودند، ما امروز نه تصحیح علمی از آثار بزرگان شعر و ادبیات در دست داشتیم و نه حتی از زندگی و زمانه و آثار این بزرگان اطلاع می‌یافتیم. هر چه بود، آمیخته با تحریف و جعل بود و تشخیص درست از نادرست، دشوار و حتی غیرممکن. به مناسبت هفته پژوهش در ایران، در این نوشته از چند پژوهشگر برجسته ادبیات فارسی در دوران معاصر یاد کرده‌ایم که با پژوهش‌ها و تحقیقات آن‌ها، هم به ادبیات فارسی و علوم ادبی جدی‌تر نگاه شد و هم راهِ نسل‌های بعد از آن‌ها برای پژوهش در این زمینه باز شد.

بنیان گذار ۲۲۲ مجلد لغت‌نامه فارسی

اسم لغت‌نامه که می‌آید، خیلی زود به یاد علی‌اکبر دهخدا می‌افتیم؛ کسی که با همت اش اولین لغت‌نامه نوین فارسی را پایه‌گذاری کرد. امروزه حتی کسی تصورش را هم نمی‌تواند بکند تا پیش از دهخدا، زبان فارسی لغت‌نامه‌ای مدون نداشته‌است. دهخدا یکی از درخشان‌ترین چهره‌های پژوهشگری در ادب فارسی است. او که از فعالیت سیاسی و آشوب جنگ جهانی اول خسته و دلگیر بود، عزمش را برای نوشتن لغت‌نامه جزم و شروع به مطالعه و یادداشت‌برداری از متون کهن فارسی و متون علمی کرد و در این راه از حمایت و همکاری بزرگانی مانند غلامعلی رعدی آذرخشی، پرویز ناتل خانلری، محمدتقی مدرس رضوی و ... بهره برد. دهخدا و همکارانش برای شروعِ نگارش لغت‌نامه، حدود چهار میلیون فیش (برگه) نوشتند و بالاخره در سال ۱۳۱۸ بخشی از لغت‌نامه شامل حرف «آ» و بخشی از «الف» در ۴۸۶ صفحه به چاپ رسید. دومین مجلد لغت‌نامه در سال ۱۳۲۵ منتشر شد و دهخدا تا زمان حیاتش، یعنی سال ۱۳۳۴ توانست بر چاپ ۲۲ مجلد از ۲۲۲ مجلد لغت‌نامه و ۴۲۶۹ صفحه از ۲۶ هزارو ۴۷۵ صفحه نظارت کند.

کار بزرگِ تصحیح و شرح آثار مولانا

نام بدیع‌الزمان فروزانفر که می‌آید، به یاد مثنوی معنوی مولانا می‌افتیم. این استاد بزرگ یکی از مهم‌ترین شرح‌های مثنوی را با نام «مثنوی شریف» بر دفتر اول مثنوی نوشته که هنوز هم در دانشکده‌های ادبیات فارسی مرجع است و بعضی از استادان آن را تدریس می‌کنند. استاد فروزانفر در ۱۴ شهریور ۱۲۷۶ شمسی در بشرویه متولد شد و در ۷۳ سالگی در تهران درگذشت. او ادیب، نویسنده و پژوهشگری برجسته بود که شاگردان او در دانشگاه تهران بعدها، استادان تراز اول ادبیات فارسی شدند. از جمله شاگردان بزرگ استاد فروزانفر می‌توان به محمد دبیرسیاقی و محمدرضا شفیعی‌کدکنی اشاره کرد. استاد فروزانفر آثار پژوهشی و تحقیقی متعددی در حوزه ادبیات فارسی از خود به جا گذاشت که از میان آن‌ها «سخن و سخنوران»، «تاریخ ادبیات ایران»، «احادیث و قصص مثنوی»، «فرهنگ تازی به پارسی»، «ساخت‌واژه‌های مولوی در غزل‌ها»، «تصحیح دیوان شمس» و «شرح دیوان حکیم سنایی» شناخته‌شده‌تر هستند.

پژوهشگر برجسته علوم و صنایع ادبی

استاد جلال‌الدین همایی نویسنده، ادیب، پژوهشگر، ریاضی‌دان و تاریخ‌نگار بزرگ معاصر بود که در تیرماه ۱۳۵۹ در ۸۰ سالگی در تهران درگذشت. جالب است بدانید ذبیح‌ا... صفا، مؤلف کتاب مشهور «تاریخ ادبیات ایران»، از شاگردان جلال‌الدین همایی است. این استاد فرزانه بعد از ۱۲ سال تدریس فقه در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، به دانشکده ادبیات این دانشگاه منتقل شد و به تدریس علوم ادبی در سه مقطع لیسانس، فوق لیسانس و دکترا پرداخت و درسال ۱۳۴۵ هم بازنشسته شد. از میان آثار پژوهشی استاد همایی درباره ادبیات فارسی می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «تفسیر مثنوی مولوی»، «فنون بلاغت و صناعات ادبی»، «مولوی‌نامه»، «مختاری‌نامه یا مقدمه دیوان عثمان مختاری» و «تصحیح مثنوی ولدنامه».

از دانشگاه تهران تا آکسفورد، سوربن و کالیفرنیا

استاد عبدالحسین زرین‌کوب بیشتر از ۴۰ سال در دانشگاه تهران به تدریس ادبیات فارسی، تاریخ ایران و تاریخ اسلام پرداخت. او مولوی‌شناس بزرگ معاصر بود و آثارش در این زمینه، مرجع مهم در مطالعات تصوف اسلامی و مولوی‌شناسی است. استاد زرین‌کوب در ۲۷ اسفند ۱۳۰۱ در بروجرد به دنیا آمد و در ۷۴ سالگی در تهران چشم از جهان فروبست. این استاد برجسته از سال ۱۳۴۱ به بعد در فاصله تدریس در دانشگاه تهران، به عنوان استاد مهمان در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت. از مهم‌ترین آثار عبدالحسین زرین‌کوب در حوزه شعر و ادبیات فارسی می‌توان از این کتاب‌ها نام برد: «با کاروان حلّه»، «نقد ادبی»، «شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب»، «سیری در شعر فارسی»، «پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد»، «نامورنامه»، «ارسطو و فن شعر»، «ادبیات فرانسه در قرون وسطی و رنسانس»، «دیدار با کعبه جان»، «حدیث خوش سعدی» و «از گذشته ادبی ایران».

عطارشناس برجسته ایرانی

بدون شک اگر تلاش‌ها و زحمت‌های استاد شفیعی کدکنی در تصحیح آثار عطار نیشابوری نبود، امروزه ما به آثاری نزدیک به متن عطار نیشابوری دسترسی نداشتیم. البته این تنها بخشی از خدمات این استاد بزرگ به فرهنگ و ادب ایران است. او که در محضر بزرگانی، چون استاد همایی و استاد فروزانفر شاگردی کرده، حالا خود بزرگ‌ترین چهره پژوهش ادبی در ایران است. تا پیش از همه‌گیری کرونا، کلاس‌های او در دانشگاه تهران که روز‌های سه‌شنبه برگزار می‌شد، میزبان دوستداران ادبیات بود. از مهم‌ترین آثار پژوهشی استاد شفیعی‌کدکنی می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: «صور خیال در شعر فارسی»، «موسیقی شعر»، «تصحیح اسرارالتوحید»، «درویش ستیهنده»، «ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سلطنت»، «تصحیح غزلیات شمس»، «زمینه اجتماعی شعر فارسی»، «رستاخیز کلمات»، «این کیمیای هستی» و «شاعر آیینه‌ها».