گزارشی از آنچه تحریم و کرونا سر پژوهش آورد

کرونا و تحریم باعث شده که مشکلات مالی پژوهشگران بیشتر از قبل شود و تامین مواد اولیه و تجهیزات برای پژوهش‌های آزمایشگاهی به راحتی صورت نگیرد. عدم دسترسی به کتابخانه‌های آنلاین، نژادپرستی علمی و دشواری‌ انتشار یافته‌های پژوهشی در سطح بین الملل از مشکلات دیگر پژوهشگران در این دوران است. با این حال پژوهش کشور در انتظار روزهای بهتر پیش می‌رود.

به گزارش مجله خبری نگار؛ همه‌گیری کووید-۱۹ در حدود یک‌سال گذشته، باعث ایجاد محدودیت‌هایی در دنیا و ایران شده است. حوزه پژوهش نیز از این محدودیت‌ها بی‌بهره نمانده و همراه شدن این محدودیت‌ها با معضل تحریم کشور باعث شده که پژوهشگران با مسائل جدی مواجه باشند. به بهانه هفته پژوهش در مصاحبه‌های مختلف با دانشجویان، اساتید و مسئولان دانشگاه‌ها، سعی کردیم ابعاد مختلف این مشکلات را در سطوح و رشته‌ها مختلف، مورد بررسی قرار دهیم.

پرتکرارین گزاره در صحبت‌های دانشجویان و اساتید رشته‌های آزمایشگاهی، مشکل «بالا بودن قیمت مواد اولیه و تجهیزات» است. پژوهشگران که در گذشته نیز از میزان کم بودجه‌های پژوهشی ناراضی بودند، در یک سال اخیر با مشکلات جدی‌تری مواجه شده‌اند و بیان می‌کنند که این مشکلات جرأت و جسارت را از آن‌ها گرفته است. 

دکتر سعداله نصیری قیداری؛ رییس دانشگاه شهید بهشتی بر یکی از مشکلاتی که تحریم شدن دانشگاه‌ها به وجود آورده تاکید کرده و می‌گوید: «وقتی ما می‌خواهیم تجهیزات آزمایشگاهی برای دانشگاه فراهم کنیم از ورود آن تجهیزات به دانشگاه ممانعت می‌شود، یا این‌که همکاری وقتی می‌خواهد برای ساخت یک دارو برای یک ویروس کار کند؛ در حالی که ۹۵ درصد مسیر تحقیق را پیش رفته است اما برای پنج درصد که نیازمند برخی واردات هستیم ، متاسفانه به مشکل برخورد می‌کند».

دکتر میرداوود عمرانی؛ استاد ژنتیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این زمینه بر بحث افزایش قیمت مواد اولیه و تجهیزات آزمایشگاه‌ها تاکید داشته و می‌گوید: «قیمت دستگاهی که سال گذشته حدود ۹۰ میلیون تومان بود، امسال به ۳۰۰ میلیون تومان رسیده و قیمت یک کیت استخراج دی ان ای از سال گذشته تا کنون حدود هفت تا هشت برابر شده است. همین مسائل باعث شده که پژوهشگر بالاجبار از سروته پژوهش خود بزند و پژوهش را محدود کند». 

دکتر مهدی قراباغی؛ مدیر پژوهش‌های کاربردی پردیس دانشکده‌های فنی دانشگاه تهران نیز به تاثیر تحریم‌ها بر بودجه پژوهش‌های بنیادین اشاره کرده و می‌گوید: «از آن‌جایی که فعالیت‌های پژوهشی بنیادین، عموما حامی خصوصی ندارد، همیشه باید دانشگاه و دولت برای آن سرمایه‌گذاری کنند. به همین دلیل تحریم قطعا بر آن‌ها تاثیر می‌گذارد. به دلیل مشکلات مالی کشور، بودجه‌های پژوهشی که از طرف دانشگاه و دولت تعیین می‌شود، کاهش پیدا کرده است و کاهش بودجه قطعا روی فعالیت‌های بنیادین تاثیر خواهد داشت».

دغدغه‌های دانشجویان درباره تاثیر شرایط خاص بر آزمایشگاه ها

جمیله میرصانعی دانشجوی دکتری دانشگاه علوم پزشکی ایران با اشاره به محدودیت‌های حمل‌ونقلی که به واسطه کرونا به وجود آمده می‌گوید: «در حال حاضر خیلی از موادی که قبلا در دسترس بود، قابل دسترسی نیست. ما از شرکت‌ها پیش فاکتور گرفتیم و قول مهرماه و شهریورماه را به ما دادند؛ ولی هنوز می‌گویند حمل و نقل مشکل دارد و نمی‌توانیم این مواد را  به دستتان برسانیم و بهتر است سراغ برند دیگری بروید». 

مهسا ذبیحی؛ دانشجوی کارشناسی ارشد ژنتیک دانشگاه علم و فرهنگ می‌گوید: «امسال مسئله کمبود مواد را  کامل احساس کردیم. تحریم‌ها از دو سال پیش آغاز شد و آن زمان پروژه من تازه آغاز شده بود. آن زمان مواد و امکانات بود و مسئولین آزمایشگاه‌ها هرچقدر در توانشان بود به ما کمک کردند. ولی الان کمبود مواد را می‌توان کاملا حس کرد مخصوصا این‌که به خاطر کرونا مرزها بسته شده و خیلی مواد وارد نمی‌شود. این موضوع شرایط را بدتر کرده؛ چون هم میزان مواد کمتر شده و هم قیمت‌ها بالا رفته است. مثلا اگر قبلا می‌توانستی شش بار تکرار برای یک آزمایش خود بگذاری، الان باید با دو سه بار تکرار آزمایش را تمام کنی». 

ریحانه رادی؛ دانشجوی کارشناسی ارشد فناوری پلاسما پژوهشکده لیزر و پلاسما دانشگاه شهید بهشتی یکی دیگر از مشکلات را کمبود تجهیزات تخصصی می‌داند و می‌گوید: «در دانشگاه برای انتقال پول خرید یک دوربین عکاسی دچار مشکل هستیم برای همین باید از برندی که می‌خواهیم صرف نظر کنیم و از یک برند چینی که مشخص نیست کیفیت لازم را داشته باشد یا خیر، استفاده کنیم... وقتی می‌خواهیم مقالاتمان را در یک نشریه معتبر Q1 چاپ کنیم، خیلی وقت‌ها در پروسه داوری، می‌خواهند نتایج یک تست دیگر را هم در مقاله بگذاریم. در صورتی که ما یا آن دستگاه را در ایران نداریم، و یا اگر داریم تعداد آن محدود است و باید برای انجام کار از شش ماه قبل وقت بگیریم. در طول این شش ماه هم ممکن است دستگاه خراب شود! در این شرایط تحریم، تعمیر این دستگاه‌ها هم به راحتی نیست چون قطعه آن‌ها در کشور وجود ندارد و یا اصلا دانش فنی تعمیرش را نداریم».

وی ادامه داد: «امکان انجام برخی از آزمایش‌ها نیز اصلا در کشور وجود ندارد و دانشجویان مجبور هستند که نمونه‌ها را برای مثال به ترکیه بفرستند تا تست انجام شود. همه این‌ها باعث طولانی شدن پروسه میشود و خیلی افراد از انتشار مقاله خود در نشریه Q1، صرف نظر می‌کنند». 

محمدرضا جاسبی؛ دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد، به بالا بودن هزینه شرکت در همایش‌های ISI و چاپ مقالات در نشریات خارجی اشاره می‌کند و می‌گوید: « قیمت دلار باعث شده که هزینه شرکت در همایش‌های ISI و چاپ نشریات خیلی زیاد شود و دانشجو نمی‌تواند هزینه‌های آن‌ها را پرداخت کند». 

بسته بودن کتابخانه‌ها، نبود کتابخانه‌های مجازی

حتی دانشجویان رشته‌های علوم انسانی نیز با این‌که نیازی به آزمایشگاه و مواد اولیه وارداتی و ... ندارند نیز از محدودیت‌های کرونایی بی‌نصیب نمانده‌اند و کووید-۱۹ روند پژوهش آن‌ها را نیز با دچار مشکل کرده است. زینب طاووسی؛ دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق دانشجوی دانشگاه تهران، با اشاره به محدودیت‌های به‌وجود آمده گفت: من در مرحله انتخاب موضوع بودم، که مشکل کرونا ایجاد شد و کارهای پژوهشی‌ام به تعویق افتاد، چون همه کتابخانه‌ها بسته بود و من نیاز به کتاب‌های منبع داشتم و نمی‌توانستم فقط به داده‌های مقالات و... اکتفا کنم. 

او به مشکل محدود بودن کتابخانه‌های آنلاین اشاره کرد و گفت: کتابخانه‌های آنلاین تخصصی کم داریم. من بخشی از کارم را با نرم‌افزار راه انداختم ولی خیلی از منابع از دسترس ما خارج است. واقعا مشکلات را با گوشت و پوستم احساس کردم و در نهایت یک سری از کتاب‌هایی را که با آن‌ها بیشتر سر و کار داشتم را خریداری کردم.

البته کرونا در کنار تمام مشکلاتی که برای پژوهش به وجود آورده است، خوبی‌هایی نیز در زمینه دسترسی پژوهشگران به منابع خارجی داشته باشد. مژگان نقوی؛ دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی می‌گوید: «برخی از سایت‌ها و دانشگاه‌های خارجی به خاطر کرونا، دسترسی افراد را به بسیاری از پایان‌نامه‌ها، مقالات و کتاب‌ها آزاد کرده‌اند و همه می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند».

مشکل جمع‌آوری داده‌ها توسط پژوهشگران

یکی از مشکلات دیگری که کووید ۱۹ برای پژوهشگران ایجاد کرده، دشواری گردآوری داده‌های مورد نیاز پژوهش است. دکتر فروزان آتش‌زاده؛ رئیس دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این خصوص می‌گوید: «محدودیت‌های کووید ۱۹ امکان حضور پژوهشگر را در محیط پژوهش دچار مشکل کرده است. به خصوص پژوهش‌هایی که داده‌های آن بر اساس پرسش‌نامه گردآوری می‌شود. از طرف دیگر در پژوهش‌هایی که مشاهده‌ای هستند، کووید ۱۹ اجازه نداده که پژوهشگر بتواند در محیط پژوهش حضور پیدا کند. رفت ‌و آمدهای درون‌شهری و برون‌شهری دشوار شده و دانشجویان و پژوهشگران نمی‌توانند به راحتی در محیط پژوهش حضور داشته باشند».

او به مشکل تبادل کاغذ در پژوهش‌های مبتنی بر پرسش‌نامه اشاره کرد و گفت: «از طرف دیگر وقتی پرسش‌نامه‌ها به صورت کاغذی رد و بد می‌شود وحشت از انتشار ویروس باعث توقف روند کار شده و همین امر تا حدود زیادی بر پژوهش‌ها اثرگذار بودند». 

دکتر قراباغی نیز در خصوص محدودیت‌هایی که همه‌گیری در محیط آزمایشگاهی ایجاد کرده می‌گوید: «وقتی امکان کار تحقیقاتی و آزمایشگاهی کاهش یابد، فقط می‌توان روی مباحث مدل‌سازی و نرم‌افزاری تحقیق نمود و قطعا در این شرایط از نظر پروژه‌های تحقیقاتی آزمایشگاهی مشکل ایجاد شده و کمیت کارهای پژوهشی ازمایشگاهی کاهش یافته است». 

امیرحمزه خوشنام؛ دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف در مورد عدم دسترسی به داده‌های پژوهش گفت: «برای انجام پژوهش‌های رشته اقتصاد ما نیاز به داده‌ داریم و باید آنٰ‌ها را از یک سری ادارات تهیه کنیم. قبلا به این صورت بود که نامه از دانشگاه می‌گرفتیم و به ادارات می‌دادیم و به قول اساتید آنقدر می‌رفتیم و می‌آمدیم تا مسئول خسته شود و اطلاعات را در اختیار ما قرار دهد. ولی الان به این صورت نیست. نه دانشگاه‌ها هستند، و نه ادارات... برخی دانشجوها مجبور هستند موضوع خود را تغییر دهند تا نیاز به داده نداشته باشد».

عقب افتادن کار دانشجویان 

تعطیلی و نیمه تعطیل بودن دانشگاه‌ها، کاهش حضور کارمندان و کارشناسان آزمایشگاه و ... همگی باعث شده‌اند که کار پژوهشی دانشجویان به تعویق بیفتد. جمیله میرصانعی در این خصوص می‌گوید: تعطیلی پی در پی دانشگاه‌ها و مسئله حضور یک‌سوم کارمندان باعث شده حضور کارشناسان در آزمایشگاه‌ها دائمی نباشد. به همین دلیل استفاده از دستگاه‌ها محدود شده و کارها عقب افتاده چون کارشناس مسئول آن دستگاه باید حضور داشته باشد». 

زینب طاووسی نیز به مشکل سایت ایرانداک اشاره کرد و گفت: «در همین دوران کرونا، حدود یک‌ماه و نیم سایت مرجعی مثل ایرانداک در دست تعمیر بود و کار افراد را عقب انداخت. این سایت مرجع برای بررسی تکراری نبودن پایان‌نامه‌ها و موضوع‌شناسی است و برای پیشرفت کار باید تاییدیه ایرانداک وجود داشته باشد». 

ریحانه رادی که در حال انجام یک پروژه تحقیقاتی بین رشته‌ای است می‌گوید: «کار من کار مشترک بین رشته فیزیک و یک کار بیمارستانی است و برای انجام کار بیمارستانی نیاز به گرفتن کد اخلاق دارم. کرونا باعث شد جلسات کار من در شورای پزشکی و جلسات دانشگاه، برگزار نشود و هر جلسه یک ماه به تعویق افتاد. در دانشگاه به دلیل دورکاری کارمندان و اساتید و ... جلساتی که مثلا هر سه ماه یکبار باید برگزار شود، حدود شش ماه گذشته و هنوز برگزار نشده است».

البته وی با اشاره به شرایطی که این بیماری برای کمک به دانشجویان ایجاد کرده می‌گوید: «دانشگاه با مرخصی تحصیلی دانشجویانی که امکان حضور در دانشگاه و انجام کار نداشتند، موافقت کرده است. همچنین با برنامه‌ریزی شرایطی فراهم کردند تا همه فرصت حضور در آزمایشگاه را داشته باشند. در دانشگاه ما این فرصت را ایجاد کردند که مثلا دانشجوهای سال‌های بالاتر نحوه کار با دستگاه را در آزمایشگاه آموزش می‌دادند و مثلا فیلم می‌گرفتند و برای دانشجوهای دیگر ارسال می‌کردند که مشکلی در خصوص استفاده از دستگاه پیش نیاید. استادها هم خیلی خوب همکاری می‌کنند. اساتید همه از طریق اسکایپ و واتساپ و ... در دسترس بودند».

با این وجود کند بودن روند داوری‌ها، سرعت پایین اینترنت و ... از دیگر مشکلاتی است که پژوهشگران در این شرایط با آنها مواجه شده‌اند. دکتر آتش‌زاده با اشاره به کند شدن روند داوری در این شرایط می گوید: کووید ۱۹ روند داوری طرح‌ها و مقالات را کاهش داده است. عدم حضور در محل کار، نبود فرهنگ دورکاری و سرعت پایین اینترنت از جمله عوامل اثرگذار بر پژوهش در شرایط بحران کووید 19 شده است.

نقض دیپلماسی علمی و نژاد پرستی علمی به دلیل تحریم 

همچنین در این دوران تحریم‌ها باعث شده‌اند پژوهشگران حتی برای انتشار یافته‌های تحقیق خود نیز با مشکل مواجه باشند. رییس دانشگاه شهید بهشتی در خصوص مشکلاتی که تحریم ایجاد کرده، می‌گوید: «دو دانشگاه مورد تحریم در همه حوزه ها شده‌اند و به محض این‌که همکاران ما مقالاتی می‌نویسند و می خواهند در مجلات خارجی منتشر کنند تا عنوان می‌شود از دانشگاه شهید بهشتی هستند از انتشار آن مقاله خودداری می‌کنند و این مساله بر سرنوشت همکاران ما در دانشگاه تاثیر گذاشته است . اگرچه ما تمهیداتی را برای آنها قائل شدیم اما همکاران انتظار دارند  فعالیت‌های آنها در سطح بین الملل دیده شود و دیپلماسی علمی هم یعنی این وقتی یافته‌ای در جای از دنیا انجام می‌شود باید خیر و برکت آن به همه بشر برسد و انتشار آن در مجلات و به ویژه مجلات معتبر دنیا حق هر عضو هیات علمی در تمام دانشگاه‌های دنیا است».

دکتر قراباغی نیز به وجود «نژادپرستی‌های علمی» در خارج از کشور اشاره می‌کند و  می‌گوید: «بعد از تحریم‌ها؛ بعضا مشاهده می‌شود مقالاتی که توسط برخی همکاران برای مجلات ISI ارسال می‌گردد، با یک دید منفی بررسی می‌شود؛ چون نویسنده آن‌ها ایرانی است و به نظر تشدید این مسئله ناشی از تحریم‌هاست. با توجه به تعاملاتی که با همکاران مختلف در این زمینه داشته‌ام، اکثریت معتقدند که در سه چهار سال اخیر تفاوت دیدگاه به مقالات با نویسنده‌های ایرانی خیلی تشدید شده است. به گونه‌ای که برخی از همکاران به ناچار اسم اساتید خارجی را در مقالاتی که خودشان زحمت تهیه آن را کشیده‌اند، ذکر می کنند، تا غیر از نگارنده ایرانی اسم دیگری هم در مقاله باشد تا از این دیدگاه منفی مصون باشند».

نکات مثبت تحریم

البته همان طور که همواره اشاره شده تحریم‌ها در کنار مشکلاتی که به وجود آورده اند،‌ منافعی نیز برای کشور داشته اند. دکتر سید احمد معتمدی؛ رییس دانشگاه امیرکبیر در این خصوص می‌گوید: «در حوزه تحریم ها ما از یک جهت با تاثیر منفی و از جهت دیگر با تاثیر مثبت مواجه شدیم. مثلا تاثیر منفی آن این است که ما برای انجام فعالیت‌های پژوهشی به قطعات و تجهیزات نیازمندیم که در این زمینه به دلیل تحریم ها و شیوع کرونا با مشکل مواجه هستیم اما از طرف دیگر استقبال صنایع از دانشگاه های داخل افزایش پیدا کرده است و تعامل بیشتری بین صنعت و دانشگاه ها ایجاد شده است».

دکتر قراباغی نیز با اشاره به دستاوردهای مثبت تحریم در پژوهش‌های کاربردی می‌گوید: «در سال‌های اخیر کمیت پژوهش‌های کاربردی که معمولا توسط صنعت یا شرکت درآمدزا تامین مالی می شود، بیشتر شده‌اند. از آن‌جایی که اینجانب در دانشگاه در  ارتباط مستقیم با صنعت هستم، شاهد افزایش تعداد و مبالغ قراردادها طی سالهای اخیر بوده ام. شاید پیش از این، شرکت‌ها تمایل داشتند مشکلات خود را با شرکت‌های خارجی مطرح کنند ولی در حال حاضر که این امکان وجود ندارد، به ناچار با محققین و شرکت‌های داخلی کار می کنند. به علاوه ممکن است که با خروجی مناسبی که از محققان و دانشگاهیان داخلی دریافت کرده اند، تمایل همکاری صنعت با دانشگاه افزایش پیدا کرده است».

در نهایت با تمام این تفاسیر، منافع پژوهش بر هیچ‌کس پوشیده نیست و همه از نقش مهم پژوهش در پیشرفت کشور و عبور از اقتصاد نفتی آگاه‌اند. مشکلات سال‌های اخیر که به دلیل کرونا تشدید نیز شده، ضربات سختی بر نظام پژوهش کشور وارد کرده است. کاهش این مشکلات نیاز به کمک جدی مسئولین و توجه جدی‌تر آن‌ها به مشکلات مالی پژوهشگران، بودجه‌ها پژوهشی و دسترسی آن‌ها به منابع آنلاین دارد تا پژوهش کشور با سرعت هر چه بیشتر به پیش رود. 

منبع: ایسنا