چگونه گاز ناتراز کشور را به چالش کشیده است؟

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: وزیر نفت دیروز تازه‌ترین وضعیت تامین گاز در کشور را تشریح کرد که نشان می‌دهد بر خلاف ادوار گذشته، وضعیت ذخیره سازی به رکورد‌های جدیدی رسیده و در مجموع، احتمالاً چالش‌های گازی کمتری گریبانگیر بخش‌های مختلف اعم از خانوار‌ها و صنایع خواهد شد. با این حال، به نظر می‌رسد نباید به این وضعیت اتکا کرد و دلخوش بود. چرا که گزارش‌ها تهدید ناترازی گاز را فراتر از این موارد می‌دانند و بدون ادامه تحولات در حوزه مصرف و عرضه، حل این ناترازی ممکن نیست. با این اوصاف، نگاهی آماری به ابعاد این چالش قابل توجه که در گزارش اخیر اتاق بازرگانی تهران ارائه شده، خواهیم داشت.

خبر مثبت وزیر نفت: زمستان امسال را با کمترین چالش می‌گذرانیم

زمان زیادی از زمستان‌های ناگوار چند سال قبل نمی‌گذرد. دورانی که گاز صنایع و حتی گاهی خانوار‌ها در اوج زمستان قطع می‌شد و همین موضوع کار‌های نکرده دولت برای ذخیره سازی گاز، حل و فصل مسائل گازی با ترکمنستان، اصلاح وضعیت مخازن و ... را آشکار کرد. امسال نیز در آستانه سرما چنین دغدغه‌هایی وجود دارد.

با این حال، وزیر نفت دیروز در حاشیه جلسه هیئت دولت، جدیدترین وضعیت گازی کشور را که حاوی نکات مثبتی است و نگرانی‌ها را کاهش خواهد داد، تشریح کرد. به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت، جواد اوجی با بیان این که مصرف گاز طبیعی در بخش‌های صنایع و نیروگاهی نسبت به پارسال حدود ۶ درصد افزایش یافته، اظهار کرد: در عین حال افزایش تحویل گاز به نیروگاه‌ها و صنایع موجب کاهش مصرف روزانه ۲۰ میلیون لیتری سوخت مایع (که بسیار آلوده کننده هوا نیز هست) در این دو بخش شده است.

نکته دومی که وزیر نفت به آن اشاره کرد، روند افزایشی جمع آوری گاز‌های مشعل به روزانه ۱۱.۵ میلیون مترمکعب است که تا پایان سال به ۱۸ میلیون مترمکعب خواهد رسید. نکته سوم نیز در اظهارات اوجی، ذخیره سازی ۳ میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعبی گاز در مخازن طبیعی کشور بود که به گفته وی، رکورد خوبی در این زمینه به شمار می‌رود. اوجی در ادامه، گریزی به ناترازی اساسی گاز در کشور زد و اظهار کرد: با توجه به ناترازی گاز به لحاظ سرمایه‌گذاری نشدن در دوره‌های قبل و رشد نکردن تولید گازی، تلاش ما در حوزه وزارت نفت کمک می‌کند که با این ابتکارات و ترفندها، زمستان امسال را با کمترین چالش پشت سر بگذاریم.

ابعاد ناترازی گاز چیست؟

همان طور که ملاحظه می‌شود، روی سخن وزیر نفت، کاهش مقطعی برخی مسائل در حوزه گاز کشور بوده و وی در بخشی دیگر، به ناترازی گاز به عنوان یک مسئله اصلی کشور اشاره کرده است. در این خصوص گزارش اخیر اتاق بازرگانی تهران، صورت مسئله گاز را در ابعاد مختلف به شرحی که در ادامه خواهد آمد، نشان می‌دهد.

برتری غیرقابل اتکای ایران در دنیا در تولید گاز: اگر چه آمار‌ها حاکی از جایگاه بالای ایران در تولید گاز در دنیاست، با این حال ایران از نظر مصرف این حامل انرژی نیز متاسفانه در جایگاه بالایی قرار گرفته است. بر این اساس، ایران در سال ۲۰۲۱ با تولید ۲۵۶.۷ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی که معادل ۶.۴ درصد از کل تولید گاز طبیعی جهان در آن سال به شمار می‌رود، سومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان شناخته شده است. اما از سوی دیگر با مصرف ۲۴۱.۱ میلیارد مترمکعب که معادل ۶ درصد کل مصرف گاز طبیعی در جهان در سال ۲۰۲۱ است، ایران به عنوان چهارمین مصرف کننده بزرگ گاز جهان مطرح شده است.

سهم بالای گاز در سبد مصرف نهایی انرژی:مسئله دیگر در باب ناترازی گاز، بالابودن سهم گاز طبیعی در سبد مصرف نهایی انرژی است. مطابق با آمار‌های جهانی، سهم گاز طبیعی از سبد انرژی ایران در حالی بیش از ۵۰ درصد است که این رقم در آمریکا به عنوان اولین تولیدکننده گاز طبیعی جهان با سهم ۲۳ درصدی، تنها ۲۴ درصد است. این نسبت برای ترکیه و روسیه نیز به ترتیب ۲۴ و ۲۶ درصد است. از منظر داخلی، آمار‌ها بیانگر این است که امروزه بیش از ۸۰ درصد تولید برق کشور، وابسته به گاز است و بیش از ۱۰۱ نیروگاه که از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، برق تمامی صنایع را تامین می‌کنند. گاز همچنین در تامین سوخت صنایع نیز سهم ۹۰ درصدی دارد و بیش از ۳۰ هزار واحد بزرگ و مهم کشور که ۹۰ درصد محصولات کشور را تولید می‌کنند، از گاز استفاده می‌کنند. چنین مواردی نشان می‌دهد که متنوع سازی سبد انرژی مصرفی کشور و به خصوص استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به هیچ عنوان مطلوب نبوده و این مسائل بر تعمیق ناترازی گاز اثر گذاشته است.

ذخیره سازی جدی گرفته نشد:اگر چه وزیر نفت در سخنان دیروز خود، از آمار‌های مثبت ذخیره سازی در کشور گفت، با این حال، آمار‌های سال ۲۰۲۱ که به نظر می‌رسد تا امروز تغییر زیادی نکرده اند، نشان می‌دهد که متوسط ظرفیت ذخیره سازی به مصرف گاز طبیعی در کشور ما بسیار پایین و کمتر از ۲ درصد است. در حالی که طبق آمار‌های جهانی، این رقم به طور متوسط در دنیا ۱۱ درصد، در کشور‌های اروپایی ۲۳ درصد، آمریکا ۱۷.۵ درصد، روسیه ۱۸.۴ درصد و فرانسه و آلمان ۳۰ درصد است. بدیهی است این حجم پایین ذخیره سازی بر ناترازی گاز به خصوص در ایام سرد سال اثر منفی می‌گذارد.

پیش بینی کسری روزانه ۱۵.۲ میلیون متر مکعب گاز در ۱۴۰۴:با اذعان به این که دولت سیزدهم اقدامات جدی برای رفع گلوگاه‌های اصلی ناترازی گاز از جمله حل و فصل بدهی گازی به ترکمنستان و سوآپ گاز را آغاز کرده که می‌تواند پیش بینی‌های قبلی را تغییر دهد، با این حال، آمار‌های ذکر شده در سند تراز تولید و مصرف گاز طبیعی که در شورای عالی انرژی کشور تهیه شده (مصوب ۱۳۹۹)، پیش بینی‌های نگران کننده‌ای از آینده ناترازی گاز را در خود دارد. طبق این سند، با فرض رشد اقتصادی متوسط ۵.۶ درصدی و نرخ رشد ۱.۱ درصدی جمعیت، کشور در سال ۱۴۰۴ با ۱۵.۲ میلیون متر مکعب کسری روزانه گاز مواجه خواهد شد.

این رقم برای سال ۱۴۲۰ به ۱۱۱ میلیون متر مکعب می‌رسد. نکته قابل توجه این جاست که این پیش بینی با فرض گرفتن مواردی همچون اجرای موفق برچسب انرژی ساختمان، پیاده سازی و استقرار سیستم مدیریت انرژی در صنایع انرژی بر، اجرای کامل مبحث ۱۹ ساختمان و همچنین سرمایه گذاری لازم حداقل به میزان ۵۰ میلیارد دلار برای رسیدن به اهداف تولید گاز، تدوین شده است. با این حال با توجه به این که تحقق صد درصدی این برنامه‌ها در چشم انداز آتی دور از ذهن است، برای همین میزان ناترازی گاز در افق‌های یادشده احتمالاً به مراتب بالاتر از این پیش بینی‌ها خواهد بود.

راه چاره چیست؟

بدیهی است در صورت ادامه وضعیت موجود، ناترازی گاز به عنوان یک کالای اساسی، بحران در حوزه‌های متعدد را به همراه خواهد داشت.

با این حال، صورت مسئله گاز در کشور گاهی به خوبی راهکار‌های بر زمین مانده را نشان می‌دهد. طبق گزارش اتاق بازرگانی تهران این راهکار‌ها به طور خلاصه در سه بخش عرضه، تقاضا و مصرف به شرح زیر است:

راهکار‌های سمت عرضه: توجه به ذخیره سازی گاز یکی از راهکار‌های تقلیل دهنده ناترازی گاز در فصول دارای اوج مصرف است. بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهد اختلاف مصرف گاز در فصول گرم و سرد در ایران به طور متوسط ماهانه بیش از ۲۲۰ میلیون متر مکعب در روز است که در صورت ذخیره سازی این میزان در فصل گرم، بخش زیادی از ناترازی گاز در فصل سرد را حل خواهد کرد. تنظیم گری صحیح دولت برای تقویت سرمایه گذاری در توسعه میادین گازی، سرمایه گذاری جدی در زمینه طرح‌های مربوط به توسعه انرژی‌های تجدید پذیر و جلوگیری هر چه بیشتر از اتلاف منابع از طریق جمع آوری گاز‌های فلر (با توجه به این که ایران در بین سه رتبه اول تولید این گاز‌ها در دنیا قرار دارد) از دیگر راهکار‌های موجود در سمت عرضه به شمار می‌رود.

راهکار‌های سمت تقاضا: بخش خانگی و نیروگاه‌ها به ترتیب با سهم ۵۱ و ۲۹ درصد، عمده‌ترین بخش‌های مصرف کننده گاز به شمار می‌روند. در این زمینه توجه به بهینه سازی تعرفه گذاری گاز در بخش خانگی و اصلاح الگوی مصرف صنایع و نیروگاه‌ها (با توسعه صنایع تکمیلی به جای صنایع بزرگ انرژی بر) و همچنین تنوع بخشی به سبد تولید انرژی (زغال سنگ وسوخت‌های تجدیدپذیر) ضروری است.

راهکار‌های حوزه مدیریت مصرف: در حال حاضر هزینه گاز سهم پایینی از کل هزینه‌های خانوار را تشکیل می‌دهد و در طرف مقابل حساسیت کمی نسبت به مدیریت مصرف گاز و بهینه سازی آن در جامعه وجود دارد. از این رو پیشنهاد می‌شود راهکار‌های جدی تری برای برخورد با مشترکان پرمصرف و بهبود تخصیص یارانه انرژی انجام شود. هر چند به عنوان مثال برخی اقدامات نظیر قطع گاز ۲۵۰ هزار ویلای خالی در این منطقه آغاز شده است.