داستان تراژیک پوپولیست‌ها

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: پوپولیسم به‌عنوان یک شیوه حکمرانی اغلب «عوام‌گرایی» یا «توده‌گرایی» ترجمه و تفسیر می‌شود و مرز مشخص و کاملاً تعیین‌شده‌ای با «حکمرانی مردم‌مدار» دارد. در حالی که سیاستمداران مردم‌مدار «خدمت به مردم و برای مردم» را اصل و اساس تصمیم‌سازی‌ها و برنامه‌های خود قرار می‌دهند، سیاستمداران پوپولیست «بازی با افکارعمومی» را مشی سیاست‌ورزی خود در نظر می‌گیرند. اینکه از چه جایی به بعد از مرز مردم‌مداری عدول و به ورطه پوپولیسم ورود می‌کنیم، موضوعی است که در این گفتار به آن خواهیم پرداخت.

خاستگاه و عوارض پوپولیسم

«توده‌گرایی» یا پوپولیسم بیش از هر چیز به «شخصی کردن سیاست» می‌پردازد. این در حالی است که امروز از این دوران عبور کرده و به دورانی رسیده‌ایم که نهاد‌هایی به‌عنوان نماینده مردم تصمیم‌گیری در خصوص مسائل حوزه عمومی را عهده‌دار شده‌اند.

اما «مردم» چه کسانی هستند و ارتباط سیاستگذاران و حکمرانان با مردم به چه شکل است؟ و باید با چه سازکاری باشد؟ واقعیت این است که تفاوت «نگاه مردم‌مدار» با «رویکرد عوام‌گرا» به نوع نگاه سیاستمداران به مردم مربوط می‌شود. مردم سرجمع افراد جامعه نیستند، بلکه «اراده ملی» چیزی فراتر از سرجمع افراد جامعه است.

نکته دیگری که نگاه مردم‌مدار را از رویکرد‌های پوپولیستی متمایز می‌کند، نحوه اداره جامعه است. پوپولیست‌ها معتقدند هرچه مردم بگویند باید مبنای اداره یک جامعه باشد ولو اینکه به ضرر جامعه و یک کشور تمام شود و عملاً از «منافع مردم در بلند‌مدت» غافل هستند. نخبه‌گرا‌ها هم اهمیتی به نظر مردم نمی‌دهند و معتقدند مردم تشخیص درستی از خیر و صلاح‌شان ندارند و باید نخبگان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و اهالی دانشگاه برای آنان تصمیم‌گیری کنند، اما سیاستمداران مردم‌گرا در میانه این طیف و پیوستار می‌نشینند و بر این باورند که باید بین حکومت و مردم تعادلی برقرار کرد و بر نقش مردم در تصمیم‌گیری‌ها تأکید می‌کنند.

نشانه‌های سیاستمداران پوپولیست

رسانه نقش زیادی در گسترش پوپولیسم دارد. رسانه‌ها با گسترش احساس‌گرایی و کمرنگ کردن عقلانیت می‌توانند رویکرد‌های پوپولیستی را در جامعه ترویج و گسترش دهند، اما فارغ از رسانه‌ها، رکن دیگر پوپولیسم رهبران عوام‌گرا و سخنوری هستند که «بازی با افکارعمومی» را به خوبی می‌دانند. رهبران پوپولیست چند نشانه دارند که از آن جمله می‌توان به چرب‌زبانی، اتهام‌زنی، نهادستیزی، عقلانیت‌ستیزی، قانون‌گریزی و دگرستیزی اشاره کرد. آنان مخالف گفتگو با مخالفان‌شان هستند و بشدت خودمحور عمل می‌کنند و خود را تبلور اراده ملت می‌دانند.

هر وقت سیاستمداران پوپولیست از عدالت سخن می‌گویند هدف آنان انتقامجویی از دیگران است، نه گسترش عدالت. پوپولیست‌ها اصلاح فساد را از طریق حذف و کنار گذاشتن افراد پیگیری می‌کنند، نه کنار گذاشتن روندها. آنان از اتهام‌زنی به دیگران و گذاشتن لقب برای مخالفان خود ابایی ندارند. از سوی دیگر افول نهاد حزب و بالا آمدن فرد در جامعه نشانه دیگری برای رواج پوپولیسم در یک جامعه است.

رهبران پوپولیست اغلب جلب رضایت کوتاه‌مدت مردم را مد‌نظر قرار می‌دهند، نه منافع بلندمدت کشور را؛ بنابراین سخنانی بر زبان می‌آورند که برای طرفداران‌شان گوش‌نواز باشد. آنان اغلب شفاف حرف نمی‌زنند و از جملات چندپهلو استفاده می‌کنند که قابلیت تفاسیر متعدد دارد. آنان در حرف‌های خود دانشگاه و متخصصان را کنار گذاشته و صرفاً از مردم حرف می‌زنند در حالی که اصلاً حاضر به شنیدن حرف مردم نیستند. پوپولیست‌ها فقط زمانی انتخابات را می‌پذیرند که نام آن‌ها از صندوق رأی بیرون آید.

آینده جهان و سیطره پوپولیسم

سهم و نقش رسانه‌ها در افول و رواج پوپولیسم غیرقابل انکار است. شبکه‌های اجتماعی از جمله رسانه‌هایی هستند که به رواج پوپولیسم دامن می‌زنند. مردم از رهگذر این نوع از رسانه‌ها، سطحی‌تر شده و کمتر فرصت فکرکردن پیدا می‌کنند. این در حالی است که رسانه‌ای همچون کتاب، وجوه و خاستگاه اندیشه‌ای‌تر دارد و باعث می‌شود افراد عمیق‌تر فکر کنند، اما امروزه به دلیل رواج رسانه‌های اجتماعی باید از فراگیری پوپولیسم در زمانه ما سخن گفت.

راه‌های مقابله با پوپولیسم

برای جلوگیری از گسترش رویکرد‌های پوپولیستی چند راهکار وجود دارد.

نخست، تکیه بر عقلانیت و اظهارنظر‌های کارشناسی است. باید برای مردم تبیین کرد کسی که بیان زیباتری دارد، لزوماً حرف درست‌تری نمی‌زند.

دوم، تقویت گفتمان عدالت‌طلبی است، چراکه اغلب رهبران از این ضعف گفتمانی در جامعه استفاده می‌کنند و مردم را فریب می‌دهند.

سوم، گفتگو با مردم و جلب مشارکت آنان است، چراکه مردم صاحبان حکومت هستند. پوپولیست‌ها منافع مردم را تأمین نکرده و فقط از خشم مردم برای رسیدن به منافع خود سوء‌استفاده می‌کنند.

چهارم، گفتگو با نخبگان و مشورت و راهکار گرفتن از آنان است. مردم درد را خوب می‌شناسند، اما تجویز درمان را باید کارشناسان و نخبگان انجام دهند.

مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر ردادی است که در سلسله نشست‌های «ارغنون خرد» با عنوان «معنا، خاستگاه و عوارض پوپولیسم» در محل پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شده است.

بازی پوپولیست‌ها با افکارعمومی

رسانه نقش زیادی در گسترش پوپولیسم دارد. رسانه‌ها با گسترش احساس‌گرایی و کمرنگ کردن عقلانیت می‌توانند رویکرد‌های پوپولیستی را در جامعه ترویج دهند، اما فارغ از رسانه‌ها، رکن دیگر پوپولیسم رهبران عوام‌گرا و سخنوری هستند که «بازی با افکارعمومی» را به خوبی می‌دانند. رهبران پوپولیست چند نشانه دارند که از آن جمله می‌توان به چرب‌زبانی، اتهام‌زنی، نهادستیزی، عقلانیت‌ستیزی، قانون‌گریزی و دگرستیزی اشاره کرد. آنان مخالف گفتگو با مخالفان‌شان هستند و بشدت خودمحور عمل می‌کنند و خود را تبلور اراده ملت می‌دانند.

دکتر محسن ردادی
استادیار گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی