در کشاکش اصرار ایران و انکار طالبان؛ بازرسی از ذخایر سد‌های افغانستان به کجا رسید؟

به گزارش مجله خبری نگار/الوقت: پس از چندین ماه رویداد‌های مختلف از مذاکره و رفت و آمد‌های دیپلماتیک تا تنش لفظی و دادن التیماتوم بلاخره شواهد پیشرفت در پرونده اختلاف تهران- کابل بر سر ندادن حق آبه ایران از رود هیرمند توسط طالبان خود را نمایان کرد و حسن کاظمی قمی فرستاده ویژه ایران در امور افغانستان به تازگی در مصاحبه‌ای از بازدید کارشناسان ایرانی برای اولین بار از سرچشمه‌های هیرمند در افغانستان خبر داد.

به گفته کاظمی قمی: «هیئت بررسی ما در حال حاضر در کابل است. بازدید انجام خواهد شد و به زودی گزارش آن به دست ما می‌رسد».

وی افزود این اولین بار است که متخصصان ایرانی از ایستگاه سنجش‌آب در منطقه «دهراوود» بازدید می‌کنند.

ایستگاه آب‌سنجی دهراوود در بالا دست سد کجکی است که میزان آب وارد شده به رود هیرمند را محاسبه می‌کند. این محاسبه نشان می‌دهد که امسال سال پرآب یا کم آبی بوده است. طالبان در پی درخواست‌های مکرر تهران از کابل برای پایبندی به توافق آبی سال ۱۳۵۱ و رهاسازی کامل حق آبه ایران از سد‌هایی که بر روی رودخانه هیرمند ساخته شده است، اعلام کرده که دلیل عدم اجرای تعهدات بروز خشکسالی و کاهش حجم ذخیره پشت سد‌ها بوده است. اظهاراتی که مقامات و کارشناسان ایرانی با ارائه دلایل مختلف در مورد صحت و سقم آن کاملاً بدبین هستند.

بر همین اساس کاظمی قمی گفت: «طبق معاهده، ما می‌توانیم ادعای طرف مقابل مبنی بر کمبود آب را راستی‌آزمایی کنیم».

همچنین حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه نیز روز دوشنبه به مناسبت روز خبرنگار در دفتر وزارت امور خارجه درباره موضوع روابط ایران و افغانستان و حق آبه گفت: «آخرین تیم فنی ما وی در هفته برای اولین بار با همکاری هیئت حاکمه از وضعیت آب سد و جاده کاجکه بازدید کرد».

وی افزود: «انتظار داریم گزارش فنی این تیم را دریافت کنیم و به فعالیت خود برای پیگیری حق آبه ایران ادامه دهیم. ما به صراحت به افغانستان گفته ایم که تا زمانی که تیم ما منبع بند را بررسی نکند، نمی‌تواند برای ما معیاری باشد که خشکسالی وجود دارد».

طالبان: اجازه بازدید نداده ایم!

اما پس از مطرح شدن خبر بازدید کارشناسان ایرانی از بالادست رود کجکی، خبرگزاری صدای افغان نوشت: وزارت انرژی و آب حکومت طالبان در واکنش به برخی گزارش‌ها و ادعاها، بازدید هیات فنی جمهوری اسلامی ایران از سد‌ها کجکی و کمال خان را رد کرده و صرفا به صورت ضمنی بازدید از ایستگاه دهراود را بر اساس معاهده هیرمند تأیید کرده است.

مطیع الله عابد، سخنگوی وزارت انرژی و آب طالبان افغانستان در این رابطه در یک پیام صوتی به خبرگزاری آوا گفت: هیچ کسی نمی‌تواند از سد‌های کجکی و کمال خان بازدید کند؛ اما طبق معاهده سال ۱۳۵۱ طرف ایرانی فقط می‌تواند در حالت‌های خاص مطابق صراحت ماده پنجم پروتکل اول و بر اساس یک مکانیزم خاص از ایستگاه دهراود دیدن کند.

این سخنگو تأکید کرده که امکان بازدید هیئت ایرانی از سد‌های کمال خان و کجکی وجود ندارد.

به گزارش خبرگزاری صدای افغان، این در حالی است که پیش‌تر امیرخان متقی، وزیر امور خارجه حکومت طالبان گفته بود طالبان افغانستان به موافقت نامه سال ۱۳۵۱ درباره حقابه ایران از رودخانه هیرمند متعهد است.

عدم موافقت افغانستان با بازدید کارشناسان ایرانی از سد‌هایی که به روی هیرمند زده شده از سوی وزارت نیرو نیز تأیید شد به صورتی که محمد جوان بخت معاون امور آب و آبفای وزیر نیرو روز گذشته در یک نشست خبری با بیان اینکه هیئت حاکمه افغانستان با بازدید فنی ایران از مخزن سد کجکی موافقت نکرده است، گفت: پیگیری‌ها برای به نتیجه رسیدن رهاسازی و تامین حقآبه ایران ادامه دارد.

جوان بخت افزود: ایران خواستار بازدید کارشناسان فنی خود از مخزن سد کجکی است که موافقت با این امر از سوی افغانستان انجام نشده است، اما پیگیری‌ها با این وجود برای به نتیجه رسیدن رهاسازی حقآبه ادامه دارد.

وی با بیان اینکه بر اساس معاهده ۱۳۵۱ باید سالانه ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب از هیرمند به سمت ایران رها شود، ادامه داد: رهاسازی موثری در چند سال اخیر انجام نشده که طرف افغانستانی دلیل آن را خشکسالی مطرح می‌کند.

معاون وزیر نیرو گفت: برای اختلاف‌نظر‌ها در معاهده ۱۳۵۱، کمیساران آب هیرمند ایجاد شده تا موارد اختلافی را رسیدگی کند.

جوانبخت خاطرنشان کرد: یکی از مفاد معاهده در باره این است که هر زمان طرف ایرانی نسبت به آمار‌ها و ارقام برای رهاسازی آب تردید داشت با تشکیل جلسه‌های کمیساران آب به آن رسیدگی شود.

وی ادامه داد: جلسات متعددی تا کنون در این باره برگزار شده و درخواست بازدید از مخزن سد کجکی را داشتیم که با این موضوع موافقت نشد، اما بازدید از محل ایستگاه آب‌سنجی دهراود در بالادست سد کجکی بر روی رودخانه هیرمند انجام شد.

اصرار ایران برای بازدید از سد کجکی و کمال خان

در میان اصرار مقامات افغان به کاهش ظرفیت آب‌های پشت سد‌های کجکی و کمال خان، با این حال اطلاعات و اخبار مستندی خلاف این ادعا به طور مداوم منتشر می‌شود بویژه اینکه طالبان با زدن رود‌های فرعی بر روی ورودی‌های سد کجکی مزارع محصولات کشاورزی و حتی کشت خشخاش را با حق آبه ایران تأمین می‌کند.

فداحسین مالکی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اخیراً گفت: «تاکید کمیساریای آب ایران این است که از آب پشت سد کجکی بازدید کنند، هرچند اعتقادمان بر این است که در این فرصت، طالبان کار‌هایی انجام داده است تا بخشی از آب‌های پشت سد کجکی را به انهار اطراف سد است جاری کند؛ این آب به کشتزار‌های محصولات کشاورزی و حتی کشت خشخاش می‌رود و آنجا استفاده می‌شود و شاید یکی از علت‌هایی که اجازه نمی‌دهند هیات ایرانی از سد کجکی بازدید کند همین است».

از سوی دیگر انتشار برخی تصاویر ماهواره‌ای در فضای مجازی نیز مؤید چنین ادعایی بوده است. در این رابطه چند روز پیش عضو انجمن علمی محیط زیست و توسعه پایدار ایران در توئیتی درباره وضعیت حقابه ایران نوشت:

«عکس‌های هوایی نشان می‌دهد، که در مسیر منشا آب تا مرز ایران زمین‌هایی که پیشتر خشک بودند؛ به مزارعی سرسبز تبدیل شده‌اند و مواد مخدر در این مزارع کشت می‌شود و تمام آب هیرمند، در این مزارع استفاده می‌شود».

این کارشناس مدعی شد: «بر اساس تصاویر و داده‌های ماهواره Modis نشان می‌دهد، حجم ذخایر فعلی آب در سد کجکی، مناسب است و گزاره‌های مقامات طالبان مبنی بر اینکه آب رها شده از پشت سد امکان طی مسیر ۷۰۰ کیلومتری تا مرز ایران را ندارد، کذب است».

در سال‌های پیش از روی کار آمدن حکومت دوم طالبان، تولید مواد مخدر، یکی از منابع منبع درآمد طالبان بوده و با این که آن‌ها اعلام کردند که اجازه تولید مواد مخدر در افغانستان را نمی‌دهند، اما بر اساس آمار‌ها در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، حدود ۸۳ درصد از تمام تریاک تولید شده در جهان در خاک افغانستان کشت شده است.

سدسازی‌های بی رویه افغانستان روی هیرمند

هیرمند رودی است که از هلمند افغانستان روان شده است. هیرمند به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران است می‌ریزد. هیرمند از رود‌های پرآب افغانستان و آسیا به‌شمار می‌رود که با طی ۱۱۰۰ کیلومتر به ایران می‌رسد، اما با این حال سیاست سدسازی‌های افغانستان موجب شده تا زمین‌های پر آب سال‌های نه چندان دور در سیستان و بلوچستان اکنون به شوره زاری خشک تبدیل شود که هم زندگی را برای ساکنان محلی سخت و دشوار نموده و هم اکوسیستم منطقه را با خطر جدی مواجه کرده است و تداوم این وضعیت لطمات جبران ناپذیری برای وضعیت انسانی و گیاهی جانوری منطقه در پی خواهد داشت.

از دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی افغانستان سیاست سدسازی‌های بزرگ را بر روی هیرمند آغاز کرد که در نتیجه این سیاست بحث تعیین حق آبه ایران در زمین‌های پایین دست رودخانه از همان زمان مطرح که در نهایت منجر به توافقنامه ۱۳۵۱ گردید که براساس آن قرار بود، ۲۶ مترمکعب آب در ثانیه حقابه ایران باشد و افغان‌ها هم آن را پذیرفتند، اما بعد از کودتا و جنگ‌های داخلی و خارجی در افغانستان آن قرارداد انجام نشد و حکومت‌های افغانستان هم از انجام کامل آن قرارداد سر باز زدند.

بر اساس اطلاعات اعلام شده توسط اداره ملی تنظیم امور آب افغانستان، این کشور سالانه پذیرای ۱۶۳ میلیارد متر مکعب آب حاصل از بارندگی است که زمینه دسترسی به ۵۷ میلیارد متر مکعب آب جاری قابل دسترسی را مهیا می‌کند. از سوی دیگر میزان ذخایر آب زیرزمینی قابل دسترسی در افغانستان به ۱۸ میلیارد متر مکعب می‌رسد.

در حال حاضر از مجموع ۴۲ سد موجود در برنامه مدیریت منابع کشور افغانستان، ۱۲ سد در حال احداث، ۵ سد در مرحله طراحی و ۹ سد دیگر نیز در مرحله مطالعات اقتصادی و زیست محیطی قرار دارد.

دو سد کجکی و کمال خان از جمله مهمترین پروژه‌های سدسازی سال‌های اخیر افغانستان بوده که بر وضعیت پایین دست رودخانه هیرمند در خاک ایران تأثیرات منفی بر جای گذاشته است.

سد کجکی در فاصله ۱۶۱ کیلومتری شهر قندهار در ولایت هلمند قرار دارد و ساخت آن از سال ۱۳۳۲ شروع شد. این سد ظرفیت ذخیره ۱.۷ میلیارد متر مکعب آب را دارد و ارتفاع آن به حدود ۱۰۰ متر می‌رسد.

سد کمال‌خان یکی دیگر از پروژه‌های مهم سدسازی در افغانستان است که بر روی رود هیرمند قرار دارد. این سد در ۹۵ کیلومتری شهر زرنج از توابع ولایت نیمروز در جنوبغربی افغانستان قرار دارد.

فرآیند ساخت این سد از سال ۱۳۴۵ هجری شمسی کلید خورد، اما به دلایل متعددی از جمله مشکلات سیاسی گسترده به اتمام نرسید، اما ساخت سد در ۲ سال گذشته با سرعت بیشتری پیگیری و به اتمام رسید.

بر اساس اطلاعات فنی موجود از این پروژه، سد کمال‌خان با ارتفاع ۱۶ متر به طول ۲.۷۴ کیلومتر، ظرفیت ذخیره ۵۲ میلیون متر مکعب آب از رود هیرمند را مهیا می‌کند.

نکته قابل توجه در احداث این سد، ایجاد تغییر مسیر در رود هیرمند است که زمینه خشکی بخشی از بستر این رودخانه را فراهم خواهد کرد. این منطقه از بستر رود هیرمند که به واسطه سد کمال‌خان از مدار انتقال آب خارج می‌شود، به گفته بسیاری از کارشناسان ظرفیت ایجاد ریزگرد‌های فراوان و وقوع بحران آلودگی هوا در بخش عمده‌ای از شهر‌های افغانستان و ایران را به همراه دارد.

وابستگی بیش از ۶۰ درصدی اقتصاد افغانستان به کشاورزی موجب شده تا در دولت پیشین اشرف غنی سند دیپلماسی آب افغانستان تدوین و برنامه‌ای گسترده برای سدسازی به منظور استفاده حداکثری از منابع آب این کشور در دستور کار قرار گیرد.

در آن سند ساخت ۴۲ سد پیشبینی شد که از جمله می‌توان به پروژه بسیار بزرگ سد بخش‌آباد اشاره کرد که ذخیره‌سازی ۲۶ برابر سد کمال خان بر روی رودخانه فراه، که یکی از اصلی‌ترین منابع تامین آب هامون است، را در پی دارد.