مدلی پیشرفته از شرکت دیپ‌مایند تاریخ دقیق نوشتن «کارنامه آگوستوس» را مشخص کرد!

آنا؛ بیش از دو هزار سال پیش، آگوستوس - نخستین امپراتور روم - روایت شخصی خود از دستاورد‌های سیاسی، نظامی و عمرانی را به قلم آورد. متن این روایت که در زبان لاتین «Res Gestae Divi Augusti» و در فارسی «کارنامه آگوستوس» خوانده می‌شود، یکی از مهم‌ترین اسناد تبلیغاتی جهان باستان است و نشان می‌دهد چگونه قدرت، تاریخ را به خدمت خود می‌گیرد.

این متن که با لحن اول‌شخص نوشته شده، شرح می‌دهد که آگوستوس چگونه پس از جنگ‌های داخلی، صلح را به امپراتوری بازگرداند، مرز‌ها را گسترش داد، اصلاحات سیاسی را اعمال کرد، جشنواره‌های عمومی برپا داشت و بخش‌های عمده ثروتش را به مردم بخشید. نسخه‌های متعددی از کارنامه آگوستوس روی لوح‌های سنگی و فلزی در سراسر امپراتوری نصب شد، اما کامل‌ترین نسخه در «معبد آگوستوس و روم» در شهر آنکارای ترکیه امروزی کشف شده است — اثری که امروز به‌عنوان «Monumentum Ancyranum» شناخته می‌شود.

اختلافی که ۱۹ قرن ادامه یافت

از قرن‌ها پیش، مورخان همواره بر سر پرسشی کلیدی اختلاف‌نظر داشتند: این متن دقیقاً چه زمانی نوشته و حکاکی شده است؟ آیا آگوستوس آن را در زمان حیاتش تکمیل و دستور حکاکی آن را صادر کرده بود یا این کار پس از مرگش انجام شد؟

به گزارش نیویورک تایمز، برخی شواهد مثل ساختار دستوری و برخی جزئیات رویداد‌ها نشان می‌داد متن احتمالاً کمی پیش از مرگ او در سال ۱۴ میلادی آماده بوده است. عده‌ای دیگر معتقد بودند حکاکی اصلی در سال‌های بعد و تحت نظارت جانشینش، امپراتور تیبریوس، انجام شده تا میراث آگوستوس به خدمت مشروعیت‌بخشی به سلسله ژولیایی-کلودیایی درآید.

این اختلاف، فقط یک بحث آکادمیک نبود. پاسخ این پرسش می‌توانست چهره سیاسی آگوستوس را دگرگون کند: آیا او استاد تمام‌عیار تبلیغات شخصی بود که در زمان حیاتش تاریخ را به سود خود نوشت یا این اثر به‌دست جانشینش، در قالب یک یادمان پس از مرگ، آفریده شد؟

وقتی فناوری به کمک تاریخ می‌آید

این پرسش کهنه تا امسال بی‌پاسخ مانده بود، تا اینکه گوگل دیپ‌مایند وارد شد. این شرکت بریتانیایی، که زیرمجموعه آلفابت (شرکت مادر گوگل) است، مدلی پیشرفته از پردازش زبان طبیعی (NLP) را برای تحلیل متون تاریخی و باستان‌شناسی بر توسعه داد.

این پژوهش یک همکاری بین‌رشته‌ای بود: مورخان لاتین‌شناس، باستان‌شناسان، زبان‌شناسان تاریخی و متخصصان یادگیری ماشینی از ایالات متحده، بریتانیا و ترکیه گرد هم آمدند. هدف: مقایسه سبک نوشتاری، انتخاب واژگان، ساختار جمله‌ها و محتوای تاریخی کارنامه آگوستوس با ده‌ها متن هم‌دوره، همراه با داده‌های میدانی از نسخه‌های مختلف کتیبه.

روش علمی در مقیاس رومی

مدل هوش مصنوعی دیپ‌مایند:

- واژه‌ها و ساختار‌های نحوی متن را با بیش از ۸۰ اثر لاتین از دوره آگوستوس و تیبریوس مقایسه کرد.

- شواهد باستان‌شناسی - از جنس سنگ، محل حفاری و نشانه‌های فرسایش - را در متن نسخه‌های یافته‌شده با مدل‌های آماری تطبیق داد.

- داده‌های تاریخی مانند تاریخ انتشار سکه‌ها، تغییرات معماری و اسناد رسمی روم را در بازه زمانی ۱۲–۱۶ میلادی تحلیل کرد.

نتیجه به‌دست‌آمده از اجماع داده‌ها نشان داد که حکاکی متن نه پیش از سال ۱۴ میلادی، بلکه در حدود سال ۱۵ میلادی انجام شده است - یعنی یک سال پس از مرگ آگوستوس و به احتمال زیاد با دستور مستقیم تیبریوس.

تغییر روایت تاریخی

این نتیجه، دو پیامد مهم دارد:

۱. از نظر تاریخی و سیاسی: اگر کارنامه آگوستوس پس از مرگ او نوشته و حک شده باشد، بیشتر به یک ابزار تبلیغاتی در خدمت جانشینش شباهت دارد تا یک بیانیه شخصی از سوی خود آگوستوس. این یعنی تیبریوس نه‌تنها قدرت را به ارث برد، بلکه روایت رسمی تاریخ را نیز مهندسی کرد.

۲. از نظر علمی و روش‌شناختی: این نخستین بار است که یک اختلاف‌نظر تاریخی چندصدساله با اتکا به هوش مصنوعی و داده‌های چندرشته‌ای حل می‌شود. این روش نشان داد فناوری‌های نوین می‌توانند پیچیده‌ترین پرسش‌های علوم انسانی را نیز هدف قرار دهند.

میراث سنگی در قلب آنکارا

معبد آگوستوس و روم، جایی که نسخه کامل کتیبه محفوظ است، هنوز یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری و پژوهشی ترکیه به شمار می‌آید. این کتیبه در قرن اول میلادی به دو زبان لاتین و یونانی حکاکی شد و به دلیل حفظ نسبی کامل، «ملکه کتیبه‌های لاتین» لقب گرفته است.

نسخه‌های دیگری از این متن در آنتاکیه، اپرناوس و شهر‌های شرقی مدیترانه یافت شده، اما هیچ‌یک به کاملی نسخه آنکارا نیست.

چشم‌اندازی تازه برای پژوهش تاریخ

پژوهشگران باور دارند که مدل توسعه‌یافته دیپ‌مایند می‌تواند برای حل دیگر معما‌های تاریخی نیز استفاده شود، از تعیین تاریخ دقیق نگارش نسخه‌های خطی گرفته تا بازسازی بخش‌های محو شده متون روی سنگ یا پوست. حتی برخی پیشنهاد داده‌اند که این روش می‌تواند به شناسایی تقلب‌های تاریخی یا متونی که بعداً به آثار باستانی افزوده شده‌اند، کمک کند.

این کشف تصویری تازه از رابطه پیچیده میان قدرت، تاریخ و روایت‌گری ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که حتی پس از دو هزار سال، نسخه نهایی تاریخ، گاه نه به قلم قهرمانان اصلی که به دست وارثان سیاسی آنها نوشته می‌شود.

واکنش‌ها

انتشار این خبر در محافل دانشگاهی با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شده است. مورخان رومی‌شناس آن را «اثبات علمی یک سوء‌ظن قدیمی» دانسته‌اند و کارشناسان فناوری، از آن به‌عنوان «نقطه عطفی در کاربرد هوش مصنوعی برای علوم انسانی» یاد می‌کنند. هم‌زمان، این بحث دوباره زنده شده که چطور فناوری ممکن است توازن قدرت در حوزه تفسیر تاریخ را جابه‌جا کند.

کشف سال ۲۰۲۵ که هوش مصنوعی گوگل به ثبت رسانده، نه‌تنها یک سؤال تاریخی را پاسخ داده بلکه پنجره‌ای تازه به سوی پژوهش‌های بین‌رشته‌ای گشوده است. پیام این کشف ساده، اما عمیق است: حتی تاریخ دو هزار سال پیش هم می‌تواند با ابزار‌های قرن بیست‌ویکم بازنویسی شود.