هویت قم محبوس در کاروانسرا‌های تاریخی

به گزارش مجله خبری نگار، یکی از گنجینه‌های هویتی هر منطقه‌ای، آثار باستانی آن منطقه هستند، آثار باستانی که گا‌ها می‌توانند به کوچکی یک سکه و یا به بزرگی کاخ‌ها و کاروانسرا‌ها باشند.

شهر قم یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های کشور محسوب می‌شود که از گذشته‌های دور تا همین امروز یکی از اصلی‌ترین شاه راه‌های کشور است.

وجود بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س)، مسجد مقدس جمکران و حوزه‌های علمیه موجب شده است که سایر ابعاد شهر قم ناشناخته بماند، شهری که سرشار از گنجینه‌های باستانی است.
در این گزارش درنظر داریم گزارشی مختصری از برخی کاروانسرا‌های تاریخی قم را بیان کنیم تا هویت مبحوس شده در این آثار باستانی را به نوعی آزاد کنیم.

کاروانسرای دیر گچین

دِیرِ گچین کاروانسرایی است که بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد.

دیر گچین یکی از بزرگ‌ترین کاروانسرا‌های ایران بوده و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن باعث شده کاروانسرای دیرگچین را مادر کاروانسرا‌های ایران بنامند. 

دیر گچین در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر ۶۰ بزرگراه گرمسار) و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده‌است.

علت نامگذاری این کاروانسرا نیز داشتنِ گنبدی از جنس گچ بوده است، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد. 

بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده‌اند و شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است.

در سابقه تاریخی، عمر این بنا را به ۱۷۵۰ سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند و آن را یکی از پررونق‌ترین کاروانسرا‌های عصر می‌دانند و در کتاب‌های تاریخی مانند تاریخ قم، صوره الارض و کاروانسرا‌های ایران، دیرگچین را با نام‌های دیگری مثل "دژ اردشیر"، "دیرالجص"، "قصرالجص"، " قصرگچ" و "قلعه دیر" ذکر کرده‌اند.

بنای دیر گچین، از جمله بنا‌های چهار ایوانی است که بر خلاف بسیاری از کاروانسرا‌ها، علاوه بر اتاق‏‌ها، حجره‏‌ها، ایوان‌ها، شترخوان‏‌ها و فضا‌های اقامتی ویژه، دارای حیاطی وسیع، حمام عمومی، سرویس‏های بهداشتی عمومی، آسیاب، حوض خانه، مسجد، دکان‌های خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان وجود دارد.

کاروانسرای تاریخی پاسنگان

کاروانسرای پاسنگان، کاروانسرایی مربوط به سده ۱۳ق، دوران صفویه و در بخش مرکزی قم، نزدیکی روستای زنبورک از توابع جنت آباد واقع شده است.

این اثر در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شماره ثبت ۳۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. 

در مجاوررت کاروانسرای پاسنگان دو آب انبار واقع شده است که یکی مربوط به دوره ایلخانی و دیگری مربوط به دوره صفوی است. 

این کاروانسرا به شکل مربع پنجاه در پنجاه متر و به صورت چهار ایوان بناشده که در چهار گوشه آن چهار برج توپُر مدوّر از سنگ لاشه ساخته‌اند و این برج‌ها بر بالای خود کنگره یا جان‌پناه بلند ندارند و ظاهرا کارکرد دفاعی نداشته‌اند. 

تمام کاروانسرا از آجر ساخته شده که روی پایه‌ای مرکب از سنگ‌های بزرگ که از سطوح رودخانه گردآوری شده فرا گرفته است. 

در فهرست کاروانسرا‌های ایران، به نقل از کتاب مولر، آمده که این بنا را بازرگانی قزوینی به نام "حاجی محمد باقر" ساخته است. 

نصرت‌الله مشکوتی این کاروانسرا را از بنا‌های قرن سیزدهم هجری قمری دانسته و مولر نیز احداث آن را به نیمه اول قرن (سال ۱۸۰۷م / ۱۲۲۲ش) نسبت داده است، اما ماکسیم سیرو این بنا را متعلق به پیش از زمان شاه عباس اول صفوی می‌داند. 

همچنین پاسکال کُست از این کاروانسرا طرح دقیقی در کتاب خود آورده که تقریبا مشابه وضع امروزی آن است، دیولافرا در سال ۱۲۹۹ از بنا دیدن کرده و در سفرنامه خود تصویر نمای ورودی آن را آورده است ولی این تصویر تفاوت‌های عمده‌ای با بنای موجود دارد و احتمالا مربوط به کاروان سرایی دیگر است. 

در گذشته این کاروانسرا به پاسگاه ژاندارمری تبدیل شده بود، اما اکنون با همکاری بخش خصوصی در حال باز سازی و بهره‌برداری (سفره خانه سنتی) است. 

کاروانسرای صدرآباد

کاروانسرای صدرآباد، در ۳۵ کیلومتری شمال شرق قم، بخش مرکزی، بیرون روستای محمدآبادکاج واقع شده و مربوط به دوره صفویه است که در دوره قاجار باز سازی شده است. 

این اثر در تاریخ ۶ آبان ۱۳۶۳ با شمارهٔ ثبت ۱۶۶۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بانی این کاروانسرا به درستی شناخته نشده، اما لرد کرزن، با توجه به نام کاروانسرا، بانی آن را امین السلطان صدراعظم دانسته و بنا بر سفرنامه عضدالملک، این کاروانسرا و آب انبار مجاور آن را ظهیر الدوله مرمت کرده است.

به نوشته ماکسیم سیرو، تا سال ۱۳۰۱، در بین شهر‌های قم و ری، یک مسیر تابستانی و یک مسیر زمستانی وجود داشته و کاروانسرای صدرآباد در خط سیر تابستانی بوده و راهی سنگ فرش متعلق به دوره صفویان داشته است. 

به نظر کارشناسان، بنای اولیه این کاروان سرا از آثار دوره صفویان است و در دوره قاجاریان، قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند. 

در ابتدای قرن چهاردهم هجری قمری، راه دیگری به قم احداث شد که از اهمیت و استفاده راه‌های قدیمی‌تر کاست، بدین ترتیب کاروانسرای صدرآباد نیز بدون استفاده ماند. 

این کاروانسرا ویژگی‌های خاصی از جمله قرار گرفتن در حاشیه کویر و دریاچه نمک قم دارد، بطوریکه از پشت بام آن، همزمان چشم انداز کویر و گستره دریاچه نمک نشاط روزانه گردشگران را تامین خواهد کرد.

کاروانسرای کوشک نصرت

کوشک نصرت در مسیر جاده تهران - قم یکی از توقف‌گاه‌های کاروانی در زمان قاجار بوده است که از این عمارت در سفرنامه‌های گوناگون نام برده شده است.

وجه تسمیه کوشک نصرت را اینگونه ذکر کرده‌اند که، چون در آن منطقه قلعه‌ای به نام کوشک بهرام وجود داشت، امین‌السلطان با قصد زنده نگه داشتن نام شاه مهمان‌خانه‌ای در آنجا بنا کرد و آن ناحیه را کوشک نصرت نام گذاشت. 

زمانی که ناصر‌الدین شاه به سفر مشهد می‌رفت در ساخت مهمان‌خانه‌ای در کوشک نصرت به مهندس‌الممالک دستوراتی داد و خود بر ساخت آن نظارت کرد، امین‌السلطان این مهمان‌خانه را توسعه داد و حمام، قنات، باغ و بنا‌های جدید بر آن افزود و چند خانوار را در آنجا سکنی داد. 

امین‌السلطان سیاست سکنی دادن خانواده‌ها را در جا‌های جدید‌التاسیس خود در راه جدید قم به منظور آباد نگاه داشتن مسیر و فراهم شدن امکانات اولیه مسافران به جدیت دنبال کرد.

کاروانسرای عسکر آباد

کاروانسرای عسگرآباد مربوط به دوره قاجار و در شهرستان قم، بخش مرکزی، کیلومتر ۱۵ جاده تهران واقع شده است. 

به دلیل کوتاهی متولیان آثار تاریخی، عمده بخش‌های این بنا توسط عوامل طبیعی و سوداگران تخریب‌شده، اما هنوز محل مناسبی برای مطالعه تاریخ و فرهنگ عصر خود به شمار می‌رود.

پل معروف عسکر آباد بر روی رودخانه شور قم و یک آب انبار قدیمی نزدیک این کاروانسرا یک مجموعه تاریخی را تشکیل می‌دهند.

این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۶۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای منظریه

کاروانسرای منظریه مربوط به دوره قاجار و در شهرستان قم، بخش مرکزی، داخل پادگان منظریه واقع شده است.

این کاروانسرا در زمره کاروانسرا‌های چهار ایوانی و در کلیومتر ۲۵ جاده قدیم قم – تهران قرار دارد.

این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۶۲۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای باقرآباد 

کاروانسرای باقرآباد در قم در راستای راه اصلی و کاروان‌های مهم منطقه در دوره قاجاریه بنا شده است.

در حال حاضر روستای باقرآباد عملا خالی از سکنه بوده و کاروانسرای باقرآباد در تقاطع جاده قدیم تهران - قم و یک مسیر فرعی به سمت غرب، قرار گرفته است که به یک منطقه نظامی منتهی می‌شود.

این بنا در سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۸۶۲ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای الله قلی 

کاروانسرای الله‌قلی مربوط به دوره صفوی-قاجار است که در شهرستان قم، بخش سلفچگان، روستای الله‌قلی واقع شده است.

این کاروانسرا در استفاده فراوان از تزئینات آجرکاری و نوع پلان در بین کاروانسرا‌های شناخته شده قم، متفاوت است. 

متأسفانه بخش اعظم این کاروانسرا بر اثر زلزله در سال ۱۳۷۵ تخریب گردیده و هم اکنون نیز دخل و تصرفاتی از طرف اهالی روستا در آن صورت گرفته که برای جلوگیری از تخریب بیشتر، ضرورت مرمت آن الزامی است.

این اثر در تاریخ ۲ آبان ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۵۶۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای طینوج

کاروانسرای طینوج مربوط به دوره صفوی-قاجار است و در شهرستان قم، بخش خلجستان، روستای طینوج واقع شده‌است. 

این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۶۲۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

کاروانسرای طینوج در بیان محلی و برخی منابع، به کاروانسرای شاه عباسی نیز معروف است.

در روستای طینوج، علاوه بر این کاروانسرا، یک پل تاریخی و یک آب انبار مربوط به دوره صفوی و یک تپه باستانی بنام، تپه عمر نیز وجود دارد که این تپه مربوط به دوران هخامنشیان بوده و نام دیگر آن، تپه گبر‌ها است.

کاروانسرای البرز

کاروانسرای البرز مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان قم، بخش مرکزی، روستای البرز واقع شده است.

این اثر در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۰۸۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کامل بودن مجموعه، شامل کاروانسرا، مسجد، آب‌انبار، حمام، خانه اربابی و سر در ورودی باغ، از مهم‌ترین ویژگی‌های این مکان تاریخی و حضور این عناصر در کنار یکدیگر در منطقه منحصر به‌فرد است.

مجموعه تاریخی البرز برای ساخت فیلم‌های تاریخی بسیار مناسب است و این ظرفیت را دارد که به یک شهرک سینمایی تبدیل شود.

مدرک مستندی برای تاریخ گذاری کاروانسرای البرز وجود ندارد، اما با توجه به نوع ساخت و احتمال همزمانی آن با دیگر ساختمان‌های مجموعه می‌توان آن را به دوره قاجار نسبت داد.

کاروانسرای آجری علی‌آباد

کاروانسرای آجری علی‌آباد مربوط به دوره قاجار و در شهرستان قم، بخش مرکزی، روستای علی‌آباد واقع شده است. 

معماری خاص این اثر همواره مورد توجه پژوهشگران و صاحب‌نظران رشته معماری بوده و هست.

اگر چه سبک معماری دوره قاجار به شدت از سبک معماری غرب متأثر بوده، اما شواهد نشان می‌دهد که سبک غربی در ساخت کاروانسرای علی‌آباد بی‌تاثیر بوده است.

سبک ساختمانی این کاروانسرا، یادآور سبک خانه‌سازی در شهر‌هایی نظیر یزد و کاشان است، شاید این شباهت و الگوبرداری از معماری یزدی به سبب بیابانی بودن این منطقه است.

البته نکته مهم دیگر اینکه هیچ کدام از کاروانسرا‌های دیگر از این سبک ساختمانی الگوبرداری نکرده‌اند، در واقع کاروانسرای علی‌آباد در زمینه انتخاب این سبک یگانه و ممتاز بوده است.

کاروانسرای سنگی دیر کاج

کاروانسرای سنگی محمدآباد (دیرکاج)، مربوط به دوره سلجوقی است و در شهرستان قم، بخش قمرود، روستای محمدآباد واقع شده است. 

بقایای قلعه گلی محمدآباد با قدمت دوره اشکانی بر روی تپه‌ای در کنار این کاروانسرا گویای سوق الجیشی بودن این منطقه در راه‌های باستانی است.

این کاروانسرا مساحتی چند هکتاری دارد و یکی از بزرگ‌ترین کاروانسرا‌های ایران است. 

در برخی از گزارش‌ها از آن بنام تخت چمشید کوچک نام برده می‌شود و علت آن ستون‌های سنگی متعدد و موازی، باقیمانده از تالار‌های تخریبی است.

یا توجه یه ساختار معماری بنا، دوره ساخت و مصالح بکار رفته، بنظر می‌رسد این کاروانسرا همچون کاروانسرای سنگی علی آباد کاربردی دو منظوره داشته است.

این اثر در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۳۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای طرلاب

کاروانسرای طرلاب مربوط به دوره سلجوقی-صفوی است و در شهرستان قم، بخش سلفچگان، روستای طرلاب واقع شده است.

این کاروان‌سرا در ۳۰ کیلومتری جاده قم به طرف اراک واقع شده و بنایی است که به طول ۵/۸۷ متر و عرض ۲۸۰ متر است.

این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۶۳۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاروانسرای کوه نمک

کاروانسرای کوه نمک در شهرستان جعفرآباد، بخش مرکزی، کیلومتر ۱۵ جاده جعفریه واقع شده است.

قدمت کاروانسرای کوه نمک به دوره سلجوقی- صفوی باز می‌گردد و مابین شهر قم و بخش جعفریه مقابل کوه نمک واقع شده که این مسیر در گذشته، شهر‌های مهمی نظیر قم، ساوه و آوه را به یکدیگر مرتبط می‌کرده است.

این اثر درتاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۷۷۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.