جمهوری ترکیه ۱۰۰ ساله شد؛ نگاهی به آنچه که در این دوران بر ترکیه گذشت

به گزارش مجله خبری نگار،مردم ترکیه روز یکشنبه ۱۰۰ سالگی تولد این جمهوری مدرن را با آتش بازی پر صدا و پرواز نمایشی یک هواپیمای بدون سرنشین بر فراز تنگه بسفر که که آسمان استانبول را روشن کرد، جشن گرفتند. در طول روز، کشتی‌های نیروی دریایی ترکیه با نمایشی از قدرت نظامی، این مسیر آبی معروف را طی کردند، اما همزمان نشان دادند که این جمهوری از زمان برآمدن از خاکستر امپراتوری عثمانی تا امروز، چقدر پیشرفت کرده است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه این نمایش را از واهدتین پاولیون، محل اقامت آخرین سلطان عثمانی تماشا کرد. برای اردوغان، سال ۲۰۲۳ سال رسیدن به هدف و البته احقاق یک وعده بود – این وعده که تحت رهبری او کشور شاهد پیشرفت بی نظیری خواهد بود.

این جشن‌ها همچنین به رسمیت شناختن ۱۰۰ سال گذشته بود، در شرایطی که اردوغان ورود به قرن جدیدی از حیات جمهوری ترکیه را بیشتر از مصطفی کمال آتاتورک، پدر بنیانگذار جمهوری ترکیه، به نمایشی برای تثبیت کردن جایگاه خود تبدیل کرد.

با این حال، ترکیه امروز کاملاً متفاوت از دولت سکولار و غربی شده‌ای است که ۱۰۰ سال پیش آتاتورک در ذهن داشت.

برای مخالفان اردوغان، جشن صد سالگی ترکیه ادای احترامی به طبیعت پایدار جمهوری اورجینال کشور است. علی رغم آنچه که آن‌ها حملات بی وقفه رئیس جمهور به میراث آتاتورک می‌دانند، برای آن‌ها تجربه جمهوری هنوز زنده است.

جمهوریت و آنچه ۱۰۰ سال پس از اعلام آن هنوز از جمهوری ترکیه باقی است، شاید یکی از پرسش‌های تعیین کننده در جامعه به شدت دوقطبی شده ترکیه مدرن باشد. در آستانه این جشن ها، منتقدان اردوغان او را به تلاش برای پاک کردن خاطره آتاتورک متهم کردند. در این میان اردوغان خود را پرچمدار دیدگاه آتاتورک معرفی کرده است.

این جمهوری که از ویرانه‌های امپراتوری عثمانی شکل گرفت، پس از آن ایجاد شد که آتاتورک از این منطقه در برابر تهدیدات احتمالی تهاجم از سوی اروپا و روسیه دفاع کرد. با اشغال استانبول پس از تسلیم شدن سلطان عثمانی به قدرت‌های متفقین در جنگ جهانی اول، آتاتورک عازم قلب ترکیه در آناتولی شد تا سرزمین جدیدی را بنا کند. او در آنکارا پایتختی تاسیس کرد.

جمهوری ترکیه، آنطور که آتاتورک تصور می‌کرد ریشه‌ای عمیق در غرب داشت و با یک سلسله اصلاحات سریع به دنبال مدرنیزه کردن جامعه‌ای بود که بر اثر جنگ از بین رفته بودند. کلاه موسوم به فس (کلاه قرمز منگوله دار ترک ها) که کلاه سنتی عثمانی برای مردان بود، غیرقانونی اعلام شد و حجاب اسلامی تقریباً ممنوع شد. زبان نوشتاری از خط عربی به الفبای لاتین تغییر یافت. سال‌ها پیش از بیشتر کشور‌های اروپایی، به زنان حق رأی داده شد. ایا صوفیه، بنای تاریخی استانبول که زمانی نماد حکومت مسیحی بیزانس بود و توسط عثمانی‌ها به مسجد تبدیل شد، به عنوان نمادی از هم زیستی به موزه تبدیل شد.

صد سال بعد، کشور تحت رهبری اردوغان مسیر متفاوتی را در پیش گرفت و ریشه‌های محافظه کارانه خود را پذیرفت و خود را دارای اعتباری جدید در دنیای جدید دید.

روسری اسلامی در کشوری که زمانی به قدری سکولار بود که حجاب را در نهاد‌های دولتی و همچنین دانشگاه ها، پارلمان و ارتش ممنوع بود، بازگشت. اکنون همسر و دختران رئیس جمهور در ملأ عام روسری می‌پوشند و همه این محدودیت‌ها برداشته شده است. سه سال پیش، ایا صوفیه دوباره به یک عبادتگاه مسلمانان تبدیل شد. حکم اردوغان برای تبدیل آن به مسجد در کنار حکم خود آتاتورک برای تبدیل آن به موزه در ورودی این بنا قرار دارد.

بهار گذشته، پیروزی شگفت انگیز اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری، حکومت او را به دهه سوم رساند. این امر جایگاه او را به عنوان طولانی‌ترین دوره زمامداری یک رهبر در این کشور تثبیت کرد و به منتقدان ثابت کرد که علی رغم دسته بندی‌ها و اختلافات فراوان در جامعه ترکیه، چشم انداز او برای ترکیه با میلیون‌ها نفر همخوانی دارد.

با این حال، این چشم انداز بخش قابل توجهی از کشور را نیز ناامید کرده است؛ و در بحبوحه بحران اقتصادی و فرار مغز‌ها از طبقه سکولار ترکیه، بسیاری این سوال را مطرح می‌کنند که جمهوری ترکیه به چه کسی تعلق دارد و چگونه از دیدگاه بنیانگذار آن فاصله گرفته است.

نقش دین

برای کشوری که عمده جمعیت آن مسلمان است، مهم‌ترین تنش ترکیه شاید همیشه نقش مذهب در دولت و فضای عمومی بوده است. پس از اینکه ارتش در سال ۱۹۹۷ دولت را منحل کرد، اسلام گرایان و مسلمانان معتقد مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و ممنوعیت پوشیدن روسری در دانشگاه‌ها و ادارات دولتی قانون شد. نمایش آشکار تمایلات دینی توسط سیاستمداران تحمل نشده و خود اردوغان یک بار در سال ۱۹۹۹ به خاطر خواندن یک شعر مذهبی در دوران شهرداری استانبول به زندان افتاد.

جذابیت کنونی اردوغان را می‌توان در این دید که دینداران ترکیه او را مسئول صدا دادن به کسانی می‌دانند که پیش از این صدایی نداشتند. در سراسر ترکیه، چهره او تصویر پس زمینه تلفن هوشمند بسیاری از مردان جوان کشور است. اما مذهب تمام داستان نیست؛ زیرا بخشی از محبوبیت او از ریشه‌های متواضعانه اش ناشی می‌شود.

سولی اوزل، استاد روابط بین الملل در دانشگاه قدیر هاس در استانبول، به سی ان ان گفته است که اردوغان از محله خشن و درهم ریخته کاسیمپاشا در استانبول می‌آید، «او یک مرد معمولی است»، به اندازه یک جهان دور از رهبران قبلی که «توسط ایدئولوژی کشور شکل گرفته بودند».

پس از زلزله‌های ویرانگر ماه فوریه، بسیاری از ناظران متعجب شدند که چرا مناطق آسیب دیده در مرکز و جنوب ترکیه که شواهدی از سهل انگاری دولت در زلزله به آن‌ها نشان داده شد، همچنان از اردوغان حمایت کرده و به او رأی می‌دهند.

مراد سامر، استاد علوم سیاسی در دانشگاه اوزیگین در استانبول، به سی ان ان گفته که مردم اغلب چنین توجیهی را از طریق مذهب بیان می‌کنند. سامر تصریح می‌کند که در طول زمان جنگ یا فاجعه، «ما می‌دانیم که مردم به دنبال یک رهبر قدرتمند هستند» و تا زمانی که مردم یک انتخاب جایگزین و قوی نبینند، «با همان رهبری که دارند می‌مانند».

ائتلاف مخالفان در انتخابات ماه مه توسط حزب جمهوری خواه خلق (CHP) رهبری می‌شد که جانشین حزب سیاسی تاسیس شده توسط آتاتورک بود. بنر روی وب سایت این حزب خود نقل قولی از آتاتورک دارد: «من دو دستاورد بزرگ دارم. یکی جمهوری ترکیه و دیگری حزب جمهوری خواه خلق است».

دو مرد قدرتمند ترکیه

به گفته سامر، اردوغان همواره خود را به عنوان «آتاتورک واقعی» معرفی می‌کند، اما این مقایسه برای اوزل منطقی به نظر نمی‌رسد چرا که آتاتورک «مردی به شدت غربی، سکولار و غیر مذهبی» بود. با این حال، این مقایسه تنها به احترام عمیق ترک‌ها به پدر بنیانگذار جمهوری خود اشاره نمی‌کند، بلکه به شباهت قابل توجه میان دو مرد قدرتمند ترکیه نیز اشاره دارد.

عایشه زاراکول، استاد روابط بین الملل در دانشگاه کمبریج، درباره آتاتورک می‌گوید: «او به گونه‌ای حکومت کرد که حکومت یک نفره را مشروعیت بخشید». او تصریح می‌کند که در کشوری که خود در آن بزرگ شده، «این پیام وجود داشت که این کشور به یک منجی منفرد نیاز دارد». با این حال آتاتورک نوع دیگری از حکومت را برای کشورش پیش بینی می‌کرد.

پس از دوران غربی سازی، این کشور در سال ۱۹۳۸ به سوی دموکراسی چند حزبی حرکت کرد. اما حزب جمهوری خواه خلق به رهبری متحد دیرینه آتاتورک و دوست صمیمی اش، عصمت اینونو، در انتخابات سال ۱۹۵۰ شکست خورد. قدرت به صورت مسالمت آمیز و دموکراتیک منتقل شد. سامر می‌گوید که آتاتورک «می خواست پایه‌های دموکراسی را بنا کند».

در سال ۲۰۱۷، ترکیه یک همه پرسی برای کنار گذاشتن نظام پارلمانی چند دهه‌ای خود و اجرای یک سیستم ریاست جمهوری جدید برگزار کرد. این قانون با رأی اکثریت شرکت کنندگان در همه پرسی تصویب شد و کنترل دولت را متمرکز کرد و بسیاری از نظارت‌های قبلی که زمانی بر قوه مجریه وجود داشت را کنار گذاشت. بدون شک حکومت در ترکیه در دوران حاکمیت اردوغان به سمت دیکتاتوری و تمامیت گرایی رفته است، اما نمی‌توان تعداد زیاد طرفداران اردوغان را که عمدتاً از طبقه دیندار کشور هستند نادیده گرفت و نتایج انتخابات این کشور نیز این موضوع را نشان داده است. انتخابات در ترکیه بدون تقلب و مشکل بوده اگر چه به هیچ عنوان نمی‌توان رقابت‌ها را عادلانه دانست، با توجه به نفوذ و کنترلی که دولت بر رسانه‌ها دارد.

سامر این موضوع را به عنوان یکی از دلایل تفاوت فاحش این کشور با ۱۰۰ سال پیش مطرح می‌کند. او در این باره می‌گوید: «بعد از جنگ جهانی اول، جامعه ترکیه بسیار به هم ریخته بود. کشور به تازگی شکست خورده بود. امروز ترکیه بسیار آبادتر است، اما این دو قطبی شدن ریشه در اختلافات ایجاد شده در داخل دارد. مطمئن نیستم که آیا دولت فعلی واقعا توسط اکثریت جامعه ترکیه پذیرفته شده است».

زاراکول در تصریح اینکه جامعه ترکیه دست خوش یک تغییر جمعی شده است، تردید دارد. او به سی ان ان گفته است: «این جامعه همیشه بخش‌های محافظه کارانه خود را داشته است. تنها تفاوت آن کنترل دولت بر رسانه‌ها است که اکنون بیشتر قابل مشاهده است. درست مانند سکولار‌ها در دهه ۱۹۷۰».

اوزل می‌گوید که بخشی از این وضوح، ریشه در طبقه متوسط رو به رشد کشور دارد. او به سی ان ان گفته است: «با رشد سرمایه داران محافظه کار، مهاجرت از روستا‌ها به شهرها، اردوغان به این تغییرات دموگرافیکی توجه داشت».

میراثی ماندگار

اوزل می‌گوید غرب گرایی امروز دیگر همان جذابیت قرن گذشته را ندارد، زیرا در آن زمان «مدل دیگری وجود نداشت». جهان دیگر مانند گذشته «با مرکزیت اروپا» نیست و با چنین تغییری، «قدرت‌های جانبی» بسیار مهم‌تر شده اند.

با این حال، آنچه آتاتورک در ترکیه امروز بیش از همه به آن افتخار می‌کند، نفوذ رو به رشد این کشور در صحنه جهانی است. این میراثی است که اردوغان به تلاش برای بیشتر کردنش ادامه می‌دهد، حتی اگر سبک ملی گرایی او بسیار متفاوت از آتاتورک باشد.

این کشور یکی از اعضای مهم ناتو است و در رهبری تلاش‌های دیپلماتیک برای آشتی دادن روسیه و اوکراین نقش داشته است. موقعیت استراتژیک ترکیه به این معنی است که دسترسی به دریای سیاه را کنترل می‌کند و همچنان به عنوان دروازه‌ای بین شرق و غرب، تجارت از طریق آسیای مرکزی و درگیری‌ها در خاورمیانه را مدیریت می‌کند.

آتاتورک در سال ۱۹۲۶، پس از کشف توطئه ترور علیه خود، به ملت جدید خود گفت: «یک روز بدن فانی من به خاک تبدیل خواهد شد، اما جمهوری ترکیه برای همیشه خواهد ایستاد».

منبع:روزیاتو