توقف جرم و اعتیاد با اشتغال

به گزارش مجله خبری نگار/ایران-مهسا قوی قلب: حتماً این خبر یا حداقل تیترش را در رسانه‌ها دیده‌اید که فلان فرد برای بار چندم به ارتکاب دزدی دستگیر شده باشد. شاید در اطرافیانتان کسی را دیده باشید که وارد چرخه اعتیاد شده و بار‌ها در ترک ناموفق بوده باشد یا دیگران دیگر اعتمادی به او برای ترک کردن نداشته باشند. این یک واقعیت تلخ است که «آسیب»‌ها قابلیت تکرار دارند یا فرد مجرم اگر به درستی متنبه نشود یا بخش ناسالم وجودش که او را به سمت ارتکاب جرم می‌برد مهار نشود، دوباره دست به ارتکاب جرم بزند و این باعث می‌شود چرخه‌ای راه بیفتد که در هر بار چرخش آسیبی دوباره تکرار شود. چه هزینه‌های مالی و جانی که برای دستگیری مجرمانی که سابقه‌دار هستند نمی‌شود؛ کسانی که برای جرم پیشین خود مجازات را تحمل کرده‌اند، اما اصلاحی صورت نگرفته است.

چه هزینه‌های مالی، اجتماعی و خانوادگی می‌شود تا فردی از اعتیاد بازگردد، اما چون آن تلاش پیوست‌های کافی خانوادگی، اجتماعی نداشته دوباره تکرار می‌شود... کجا می‌توان این چرخه را متوقف کرد؟ آیا راهی کافی برای اطمینان حاصل کردن حداکثری از اینکه جرم دوباره تکرار نشود، معتاد دوباره سمت اعتیاد نرود و... وجود دارد؟ واقعیتش این است که باوجود پیش‌بینی‌پذیر بودن بالای این مسأله که مطرح شد، اما راهکار‌های کافی برای پیشگیری از بازگشت دوباره زندانیان به زندان یا معتادین به چرخه اعتیاد صورت نمی‌گیرد. یکی از راه‌هایی که می‌تواند در پیشگیری از وقوع جرم مکرر بویژه در حوزه اعتیاد مؤثر باشد، پیاده کردن برنامه‌های منظم در خصوص زندانیان پس از آزادی است.

اینکه فرد مبتلا به اعتیاد که جرمی هم انجام داده، پس از آزادی دوباره تصمیم به ارتکاب جرم و یا بازگشت به اعتیاد نگیرد، حداقل کارکردی که دارد، این است که می‌تواند در کاهش پرونده‌های قضایی مؤثر باشد. حالا بگذارید این مسأله را از زاویه‌ای دیگر ببینیم. واضح است که بین داشتن حرفه و شغل و ارتکاب جرم توسط افراد رابطه‌ای وجود دارد. عموم کسانی که مرتکب جرمی مثل دزدی می‌شوند، فاقد حرفه و شغلی هستند و به عبارتی فاقد جایگاه اجتماعی، خانواده مؤثر و... هستند.

داشتن شغل و خانواده پیش‌بینی‌کننده خوبی برای این است که شما قوانین را رعایت کنید و نظم زندگی را بهم نزنید. کجا این مسأله را به خوبی تأیید می‌کند؟ «نرخ بازگشت مجدد افرادی که در مراکز ترک اعتیاد یا زندان‌ها حرفه‌ای کسب کرده‌اند، به سمت جرم و اعتیاد بسیار پایین است». این را مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان تأیید می‌کند.

معمولاً در بطن جامعه بدبینی به زندانیان آزاد شده از زندان وجود دارد و نهاد‌های حمایتی و تخصصی چندانی نیز برای مددجویان در کمپ‌های ترک اعتیاد یا زندان‌ها وجود ندارد. این در حالی است که این افراد نیاز به خدمات اجتماعی و حمایتی ویژه دارند، چون مشخص است افراد آسیب‌پذیری در مقابل ارتکاب جرم هستند.
مسئولان زندان‌ها معتقد هستند که زندان به نوعی می‌تواند مکانی برای آموزش و یادگیری مهارت‌های مؤثر برای زندانیان باشد تا پس از آزادی با استفاده از آموزش‌های لازم بتوانند در جامعه مشغول به کار شوند و با کسب درآمد و حس مفید بودن به چرخه جرم بازنگردند. این مسأله درباره کمپ‌های ترک اعتیاد نیز می‌تواند مصداق داشته باشد.

گواهینامه‌هایی که نجات‌بخش زندانیان بعد از آزادی هستند

بنیاد تعاون زندانیان با بیش از ۷۰ سال سابقه فعالیت با هدف توانمندسازی افراد، مسئولیت حرفه‌آموزی زندانیان را برعهده دارد و براساس اساسنامه، این بنیاد مأموریت دارد که زندانیان را برای بازگشت به جامعه توانمند کند؛ زندانیانی که برخی از آن‌ها به جرمی مرتبط با موادمخدر در زندان هستند و یا به دلایل دیگر نظیر آن و پس از بازگشت به جامعه به دلیل نداشتن شغل و عدم پذیرش اجتماعی دوباره به چرخه جرم باز می‌گردند.

به گفته رحیم مطهرنژاد، مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان کشور، به طور میانگین، سالانه ۸۰ هزار زندانی در ۲۰۰ رشته فنی‌وحرفه‌ای گواهینامه دریافت می‌کنند و این گواهینامه‌ها قابلیت استفاده در بیرون از زندان را دارد، چراکه به هیچ عنوان روی آن درج نشده که از زندان دریافت شده است. ۱۰۰۰ واحد تولیدی در داخل و بیرون از محوطه زندان‌ها با ۵ هزار نوع محصول، ۳ هزار هکتار باغ که بیشتر پسته در آن‌ها کشت می‌شود، همچنین ۱۰ هکتار گلخانه با بیش از ۵۰ واحد، نمونه‌هایی هستند که پذیرای اشتغال زندانیان هستند.

«زندانیانی که با حرفه‌آموزی و یادگیری مهارت جدید به کار گرفته می‌شوند، تا اندازه قابل توجهی احساس مفید بودن می‌کنند، چون ماهانه به آن‌ها ارقامی به عنوان دستمزد پرداخت می‌شود.»

این‌ها را مطهرنژاد به «ایران» می‌گوید و در پاسخ به این سؤال که میزان دستمزد و حقوق زندانیان چقدر است، توضیح می‌دهد: «ارقام پرداختی‌ها متفاوت هستند به عنوان مثال ما کارگر ساده، نیروی ماهر و نیمه‌ماهر داریم که دریافتی این سه دسته با هم متفاوت است، اما در هرحال از ۲ و نیم میلیون تومان تا ۶ میلیون تومان دریافتی داریم. برخی مشاغل هم مثل فرشبافی بر اساس نرخ استان و اتحادیه مربوطه دستمزد می‌گیرند، پاره‌ای از مشاغل هم قابلیت شمارش دارند؛ به عنوان نمونه تولیداتی مانند کفش و کیف یا پوشاک که قابلیت شمارش دارند، با توجه به میزان کارکرد، حقوق می‌گیرند.

در حال حاضر هم ۵۰ هزار نفر زندانی شاغل حقوق‌بگیر داریم که از این تعداد ۳۰ هزار نفر در داخل زندان و حدود ۲۰ هزار نفر هم که رأی‌باز‌ها هستند، روزانه به بیرون از محیط زندان اعزام می‌کنیم.»

یکی از راهکار‌های مهم برای اشتغال زندانیان پس از آزادی، ارائه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای به زندانیان است.
هدف از راه‌اندازی کارگاه‌های اشتغال، پیشگیری از وقوع جرم است. از طرفی دیگر یکی از بهترین راه‌های بالابردن کیفیت مهارت‌آموزی بدون شک، فعالیت در محیط واقعی کار است که فرد به صورت عملیاتی و کاربردی از جزئیات حرفه آگاه و به آن مسلط می‌شود و مهارت‌های لازم را کسب می‌کند، چراکه با آموزش‌های تئوری نمی‌توان به عنوان یک متخصص وارد عرصه کار شد.

ضرورت افزایش اعتماد آحاد جامعه به زندانیان آزادشده

بر کسی پوشیده نیست که هرچقدر توسعه اشتغال در کشور بیشتر شود، آسیب‌های اجتماعی نیز کاهش پیدا می‌کند. به عبارتی دیگر می‌توانیم با نگاهی به تحقیقات آماری موجود پی ببریم که بازگشت زندانیان به زندان پس از حرفه‌آموزی از ۲۰ درصد به دو درصد کاهش می‌یابد، اما مسأله اصلی یا شاید بهتر است بگوییم مهمترین مشکل در این خصوص این است که جامعه و در بسیاری موارد حتی خانواده پس از آزادی فرد او را نمی‌پذیرند، این افراد به سختی می‌توانند صاحب شغل و درآمدی شوند و از این رو دوباره به چرخه ارتکاب جرم بازمی‌گردند.

مطهرنژاد درباره روند ارائه شغل اضافه می‌کند: «آن دسته از زندانیانی که در کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی مشغول به کار می‌شوند بر اساس کلاس‌های مختلف، سطح اصلاح و تربیت، میزان سوادآموزی و گذراندن کلاس‌های قرآنی و همچنین به لحاظ رفتاری رصد می‌شوند و در شورای طبقه‌بندی هر زندان مورد بررسی قرار می‌گیرند و نتیجه را به ما اعلام می‌کنند.

پس از آن ما که متولی دادن شغل به این افراد هستیم، وارد عمل شده و این افراد را یا در همان واحد‌های تولیدی یا دورتر به عنوان مثال در شهرک‌های صنعتی و با همیاری شهرداری‌ها، سازمان جنگل‌ها، خودروساز‌ها و یا نهاد‌های مختلف مشغول به کار می‌کنیم.

زندانیان در طول گذراندن دوره محکومیت خود هر صبح به واحد مورد نظر رفته و پس از اتمام ساعات کاری به خانه و نزد خانواده خود باز می‌گردند.»

مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان کشور نیز با تأکید بر بازگشت تنها دو درصد از افرادی که در زندان مهارتی را آموخته‌اند، به چرخه جرم، معتقد است با هر شغلی که به فرد زندانی داده می‌شود، ۴ آسیب کم خواهد شد که به گفته او عبارتند از «فرد آسیب را از خود دور می‌کند»، «فرد در صورت آسیب‌زا بودن، از هم‌بندی‌هایش دور می‌شود»، «یک آسیب از خانواده او کم می‌شود»، «فرد در صورت آسیب‌زا بودن از جامعه دور می‌شود».

پس درمی‌یابیم که هرچقدر توسعه اشتغال بیشتر شود، آسیب‌ها هم کاهش پیدا می‌کند. برای همین هم کار سازمان تعاون زندانیان بعد از آزادی تمام نمی‌شود چرا که مطهر‌نژاد می‌گوید: اشتغال بعد از زندان نیز مدیریت می‌شود، سازمانی با عنوان امور اجتماعی و مراقبت‌های بعد از خروج به زندانیان آزاد شده تسهیلات می‌دهد. در این مسیر خیرین نیز بسیار کمک می‌کنند.

دقیقاً به همان اندازه که در دوران محکومیت باید به فکر اشتغال باشیم، باید کاری کنیم تا پس از آن هم فرد رها نشود و دغدغه اشتغال او را در دوران پس از آزادی نیز داریم.

در یک نمونه سال گذشته در استان خوزستان انجمن خیرینی تشکیل شد که به طور خاص در حوزه اشتغال زندانیان فعالیت می‌کنند. خوشبختانه در زمینه ارائه تسهیلات ۲ سال است که برای کارآفرینان داخل زندان، تسهیلات ارزانقیمت ارائه می‌شود و آن‌دسته از کارآفرینانی که برای زندانیان شغل ایجاد می‌کنند و ایشان را به اشتغال می‌رسانند، به ازای هر یک نفر زندانی که مشغول به کار می‌شوند، تسهیلات می‌گیرند. تا کنون بیش از ۱۵۰ کارآفرین از تسهیلاتی به میزان یک میلیارد تا ۳ میلیارد تومان استفاده کرده‌اند. البته هرچه ارائه تشویق‌ها و بسته‌های تشویقی بیشتر باشد، در این حوزه می‌توان موفق‌تر عمل کرد.‌

می‌توان به کارفرما‌ها امتیازات خاص داد، به عنوان نمونه معافیت مالیاتی به مدت ۵ تا ده سال و نمونه‌های مشابه این قبیل تشویق‌ها کارآمد هستند.

فعالیت‌های اشتغال‌زایی در ندامتگاه‌ها از سال ۱۳۲۶ تحت عنوان کارخانجات ندامتگاه آغاز شد و در تاریخ مهرماه سال ۱۳۳۳ هیأت‌وزیران طی اساسنامه‌ای مقرر کرد با هدف بهبود وضعیت کارخانجات مزبور بنگاه تعاون و صنایع برای اشتغال مددجویان به امور حرفه‌ای صنعتی را زیر نظر فرمانده شهربانی کل کشور فعال کند، اما پس از پیروزی انقلاب بنیاد تعاون زندانیان زیر نظر شورای عالی قضایی و سپس به صورت مستقیم زیر نظر رئیس قوه قضائیه در حال انجام وظیفه است و کارگاه‌های تولیدی، مؤسسات صنعتی، مجتمع‌های کشاورزی، دامپروری و شرکت‌های بازرگانی، عمرانی و خدماتی بسیاری را در داخل و خارج زندان‌ها و تقریباً در استان‌های سراسر کشور ایجاد کرده است.

بخشی از زندانیان کشور را افراد دارای سوابق غیرمجرمانه و حتی افرادی با سوابق مناسب علمی، فرهنگی و اجتماعی تشکیل می‌دهند.

این دسته از زندانیان حتی پس از گذراندن دوران محکومیت خود همانند افراد شرور و مجرمان حرفه‌ای با نگرش منفی جامعه (تحت عنوان کلی افراد سابقه‌دار) از بسیاری حقوق اجتماعی و ادامه زندگی عادی محروم می‌شوند. بنیاد تعاون زندانیان، به منظور ایجاد زمینه لازم برای بازگشت مطمئن زندانیان به زندگی عادی از طریق حرفه‌آموزی و اشتغال در دوران محکومیت و تداوم آن پس از آزادی از زندان تأسیس شده است.