به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: موضوعی که تا به امروز صرفا به عنوان یک اهرم سیاسی برای وادار کردن دولتهای حاکم در افغانستان به دادن حق قانونی ایران از حقابه هیرمند مطرح بود، حالا به رویکرد صریح و جدی دولت تبدیل شده و معاون اول رئیس جمهور به طور رسمی اعلام کرده است «در صورت تامین نشدن حقابه ایران، ۷۰۰ هزار تبعه افغانستانی ساکن استان سیستان و بلوچستان به کشورشان برگشت داده خواهند شد».
ماجرای حقابه ایران از هیرمند، داستانی دارد به درازای این رودخانه ۱۱۰۰ کیلومتری. هرچند در سال ۱۳۵۲ و با امضای معاهده بین ایران و افغانستان، کشور همسایه به تامین حقابه ایران از این رودخانه مشترک مرزی متعهد شده بود، اما این حقابه هیچ گاه به طور کامل تامین نشده و آبی که به هامون و چاه نیمههای سیستان و بلوچستان رسیده، صرفا آن چیزی بوده که طرف افغانستانی نیازی به آن نداشته یا حتی برای رفع خطر سیل و طغیان رودخانه، مجوز جاری شدنش به سمت ایران را داده است.
برخی میگفتند به روز نشدن معاهده سال ۵۲، دلیل کم کاری طرف افغانستانی در اجرای توافق است و به همین دلیل، پس از پیگیریهای فشرده و مستمر، سرانجام در بهمن ۱۳۹۹ اساسنامه پیگیری حقابه رودخانه هیرمند بین ایران و افغانستان مبادله شد، با تاکید بر این محورها: نقشهکشی جدید و بهروز در حوضه آبریز هیرمند، حفظ امنیت مهندسان نقشهبرداری و همینطور تامین آب رودخانه مرزی ۲ کشور. دغدغه سدسازیهای متعدد افغانستان روی هیرمند، در همان زمان هم مطرح شده بود. «نعیم ا... سالارزی» معاون وقت کمیسار آب هلمند در افغانستان، در زمان تبادل اساسنامه مشترک تاکید کرده بود، که بند کمال خان مشکلی برای ایران ایجاد نخواهد کرد، اما روشن بود این سد که در نزدیکترین نقطه مرزی به ایران و فاصله ۸۰ کیلومتری با چاه نیمههای سیستان و بلوچستان احداث و آبگیری شده، یک تهدید جدی برای حقابه ما خواهد بود.
همین اتفاق هم افتاد و فروردین سال ۱۴۰۰، اشرف غنی، رئیس جمهور وقت افغانستان در مراسم افتتاح بند کمالخان به صراحت اعلام کرد که «کشورش دیگر آب را رایگان نمیدهد، بلکه با افتخار آن را در مقابل دریافت نفت به ایران میفروشد (یورونیوز- ۴ فروردین ۱۴۰۰)». اشرف غنی البته پنج ماه بعد و با تحولات سیاسی در افغانستان، از این کشور فرار کرد و زمام کار به دست طالبان افتاد، اما این تغییر سیاسی هم گره از کار حقابه هیرمند باز نکرد و کار به جایی رسید که معاون اول رئیس جمهور، در سفر کاری این هفته خود به سیستان و بلوچستان رویکردی همسطح طرفهای افغانستانی اتخاذ کند و بگوید: «تحقق حقابه شرط ماندگاری اتباع افغانستانی در سیستان و بلوچستان است. ۷۰۰ هزار تبعه افغانستانی در این استان از سرانه آرد مردم استان بهرهمند هستند و یکی از علتهای صفوف طولانی نانواییها در این استان است. در صورت تامین نشدن حقابه از کشور همسایه تمامی این افراد به افغانستان برگشت داده خواهند شد. (خبرگزاری صداوسیما-دیروز، ۵ بهمن)».
محمد مخبر این صحبتها را چند روز پس از ماموریتی مطرح کرده که رئیس جمهورکشورمان به امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه و حسن کاظمی قمی نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان داده تا از طریق رایزنی با هیئت حاکم بر این کشور، موضوع حقابه کشورمان از رود هیرمند و تأمین آب مورد نیاز مردم سیستان و بلوچستان را با جدیت دنبال کنند و مشخص است که رویکرد صریح معاون اول نیز، حتما با این ماموریت ویژه هم راستا و هماهنگ بوده است.
حسن کاظمی قمی نیز که تاکنون نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان بوده، از اول بهمن با استقرار در محل سفارتخانه، به طوررسمی به عنوان سرپرست سفارت، کار خود را آغاز کرده و در اولین دیدار رسمی خود با «امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان»، تامین حقابه ایران از هیرمند را به عنوان یکی از مطالبات مهم ایران برشمرده است.
این دیدار رسمی، با تاکید کشور همسایه بر رعایت حق ایران همراه بوده و وزیر خارجه طالبان تاکید کرده است؛ همان چیزی که پیش ازاین هم بارها اعلام شده، اما در عمل اتفاق دیگری رخ داده بود.
مصداقش هم گزارش شهریور ماه آرزو اشرفیزاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالابهای سازمان حفاظت محیط زیست و استناد او به تصاویر ماهوارهای که مشخص کرد دولت طالبان نیز مانند دولت قبلی افغانستان آب هیرمند را به سمت نمکزار گودزره منحرف کرده است. البته آن طور که کاظمی قمی پیش از سفر به افغانستان به عنوان سرپرست سفارتخانه و در گفت و گویی تفصیلی با جماران، درباره مواضع طالبان مطرح کرده «طالبان چه در گفتگوهای شفاهی و چه در یادداشتهای رسمی بر اجرای معاهده و تشکیل کمیساران آب دارند و نگفته اند که آب را نمیدهند». به گفته کاظمی، این وعده هم از سوی طالبان داده شده که مسیر انحرافی ایجاد شده با بند کمال خان باید اصلاح شود و این کار را هم شروع کرده اند تا آب به سمت ایران بیاید.
اکنون، طرحهای آب رسانی گستردهای برای حل مشکل آب در سیستان وبلوچستان آغاز شده؛ از طرح انتقال آب عمان گرفته تا حفر چاههای آب ژرف و تامین آب شرب ۲ هزارو ۸۰۰ روستایی با طرح جهاد آب رسانی. اما هیچ کدام از اینها دلیل نمیشود که مردم رنجیده این استان و چاه نیمههای خشکیده این خطه، از حقابه قانونی هیرمند محروم باشند و روزهای زلال هامون، برایشان تکرار نشود.
فداحسین مالکی نماینده مجلس و سفیر اسبق ایران در افغانستان هم میگوید، طبیعتا رویکرد ما پیگیری تامین حقابه با راهبرد دیپلماسی است، اما وقتی طالبان در این مسیر همراهی لازم را ندارد، شاید لازم باشد از اهرمهای دیگر هم استفاده کنیم. او تصریح میکند: مردم ایران و افغانستان همواره روابط برادرانهای با هم داشته اند و در گذشتهای نه چندان دور دولتهای دو کشور نیز همین رویکرد را داشتند. به عنوان مثال زمانی که من مسئولیت سفارت را بر عهده داشتم، دولت وقت افغانستان اجازه دخالت دیگر کشورها در موضوع حقابه مشترک هیرمند را نمیداد و مردم افغانستان هم باورشان این بود که اگر حتی یک قطره آب هم داشته باشند، نصف آن متعلق به برادران ایرانی شان است. مالکی میافزاید: امیدواریم طالبان هم در رویکرد خود تجدید نظر کند تا مانند گذشته بتوانیم مشکل حقابه را مدیریت کنیم.
بستن آب شرب مردم، رسم همسایگی و مسلمانی نیست
غفوریان-دکتر حبیب ا... دهمرده نماینده زاهدان در مجلس به پیشینه تاریخی و تمدنی حقابه ایران از هیرمند اشاره و بیان میکند: در طول تاریخ، زندگی مردم این منطقه بر اساس آب رودخانه هیرمند شکل گرفته است. اما به تدریج، عوامل مختلفی در افغانستان بر این آب اشراف پیدا و به احداث بند اقدام کردند. ولی تقریبا تا چند سال اخیر، سیلابهای اضافه که مورد استفاده افغانستان نبود، به طرف ایران رهاسازی میشد. اماوقتی بند کمالخان که ما معتقدیم این سد، ساخته و پرداخته آمریکا و رژیم صهیونیستی است احداث شد، آبهای اضافه آن به نمکزار و منطقهای بلااستفاده رها میشود و به طرف سیستان و بلوچستان رها نمیکنند و حقابه قانونی ایران را نمیدهند.
دکتر دهمرده با اشاره به اظهارنظر روز گذشته معاون اول رئیس جمهور، گفت: در واقع مسیر گفتگو و دیپلماسی به جایی نرسیده است و به این دلیل که شرایط پایدار در این سالها در افغانستان وجود نداشته، این تلاشها بی نتیجه مانده و آنها به تعهدات قانونی خود عمل نکردند.
طالبان هم که آمدند، در ابتدا قول دادند که حقابه ایران را بدهند، اما یک مثقال هم از حق آب ایران ندادند. از طرفی دولت جمهوری اسلامی هم باید پاسخ مردم خود را بدهد و برای حقابه تلاش کند. دهمرده به حدود ۷۰۰ هزار مهاجر افغانستانی مقیم در سیستان و بلوچستان اشاره و اظهار میکند: این برادران و خواهران ما از همه آب و برق و گاز و امکانات این استان استفاده میکنند و گاهی در صفهای شلوغ نان، به ایرانیها نان نمیرسد، حال چگونه میشود که تمام امکانات جمهوری اسلامی به میلیونها مهاجر افغانستانی در ایران تعلق بگیرد، اما آنها حتی به اندازه آب شرب هموطنان مهاجر خود در سیستان و بلوچستان حقابه را نمیدهند؛ این رسم همسایگی و مسلمانی نیست. چرا و به چه حقی آب را به روی مردم بسته اند؟