به اضطراب و درد‌های کودکان در آغاز سال تحصیلی بی توجه نباشید!

به گزارش مجله خبری نگار/همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: با نزدیک شدن به آغاز سال تحصیلی، بسیاری از والدین صحنه‌های آشنایی را تجربه می‌کنند؛ کودکانی که صبح‌ها دل‌درد می‌گیرند، خود را به خواب می‌زنند و از رختخواب بیرون نمی‌آیند، اشک می‌ریزند و می‌گویند «من مدرسه نمی‌رم». شاید در نگاه اول، این رفتار‌ها بهانه‌گیری یا لجبازی یا حتی تنبلی کودک به نظر برسد، اما روان‌شناسان کودک می‌گویند اینها نشانه‌های واقعی اضطراب شروع سال تحصیلی است؛ اضطرابی که اگر به درستی درک و مدیریت نشود، می‌تواند بر اعتمادبه‌نفس کودک، علاقه‌مندی او به یادگیری و حتی بر توانایی برقراری ارتباط با هم‌سالانش تأثیر بگذارد و حتی او را مستعد ابتلا به به بیماری‌های جسمی کند.

کودکان نگران چه هستند؟

«کودکان به خصوص در سن مهدکودک و سال‌های اول دبستان، دربرابر تغییرات حساس‌اند و جدا شدن از والدین حتی برای چند ساعت می‌تواند برایشان ترسناک و آزاردهنده باشد.» این را مطهره شریفی، روانشناس و مشاور به همشهری‌آنلاین می‌گوید و ادامه می‌دهد: «درواقع ترس از ناشناخته‌ها مثل معلم و مربی جدید، همکلاسی‌های تازه و قوانین متفاوت مدرسه، محیط را به میدان ناشناخته‌ها تبدیل می‌کند و ذهن کودک توان تحلیل این حجم از ابهام را ندارد و مضطرب می‌شود.»

به گفته این روانشناس، اضطراب جدایی هم یک دلیل دیگر است. کودکانی که وابستگی عاطفی شدیدی به والدین دارند، رها شدن از آغوش امن خانه را خیلی سخت تجربه می‌کنند. گذشته از این، نگرانی از این که «نکند اشتباه کنم؟ نکند سرزنش بشوم؟ نکند موفق نباشم؟ در خیلی از بچه‌ها وجود دارد. حتی اگر خودشان آگاه نباشند.»

شریفی تاکید می‌کند که «تجربه‌های ناخوشایند گذشته هم در اضطراب کودک نقش دارد. مثلا اگر کودک سال قبل مورد تمسخر یا زورگویی همسالان قرار گرفته یا در یادگیری مشکل داشته، خاطره آن موقعیت‌ها می‌تواند دوباره برایش زنده شود و او را مضطرب کند. علاوه بر همه اینها، کودک بسیار آزادی‌طلب است و وقتی می‌بیند باید با آزادی تابستان و بازی‌های اختیاری خداحافظی کند، نگران می‌شود. زود بیدار شدن در صبح‌ها هم برای بعضی بچه‌ها ساده نیست و این خود عاملی دیگر است.»

نشانه‌هایی که باید جدی گرفت

اضطراب کودکان همیشه با بیان جملات مستقیم بیان نمی‌شود. چون کودک - به خصوص در سنین پایین‌تر - هنوز یاد نگرفته احساسات خود را توضیح بدهد؛ بنابراین توجه به زبان بدن و رفتار‌های کودک در بازگو کردن نگرانی‌ها اهمیت دارد.

مهم‌ترین علائم اضطراب در کودکان از نظر روانشناسان چسبندگی به والدین، جویدن ناخن، شب‌ادراری، کیفیت پایین خواب (کم‌خوابی، پرخوابی، خواب بریده‌بریده)، کم‌خوری، پرخوری، کابوس‌های شبانه، دندان‌قروچه در خواب و اجتناب از رفتن به مهد و مدرسه مهم‌ترین علائم اضطراب در کودکان شناخته می‌شوند.

شریفی درباره نشانه‌های اضطراب کودک توضیح می‌دهد: «اضطراب کودک اغلب به شکل دل‌درد، سردرد، تهوع، بی‌اشت‌هایی یا حتی تب خفیف بدون دلیل مشخص بروز می‌کند. گاهی رفتاری است؛ مثل گریه زیاد، قشقرق موقع جدا شدن از والدین یا چسبیدن بیش‌ازحد به آنها. گاهی هم هیجانی و کلامی است؛ کودک زودرنج می‌شود، کابوس می‌بیند یا می‌گوید «مربی منو دوست نداره» و «دوستم اذیتم می‌کنه». در برخی موارد هم کودک دچار پس‌رفت می‌شود؛ مثلا مهارت‌هایی مثل لباس پوشیدن یا تنهایی رفتن به دستشویی را موقتاً از دست می‌دهد.»

چاره چیست؟

اضطراب شروع سال تحصیلی در بیشتر موارد موقتی است، اما حمایت والدین نقش کلیدی دارد. شریفی می‌گوید: «در این گونه موارد، والدین نباید احساسات کودک را کوچک بشمارند، باید بدون قضاوت به او گوش بدهند و بگویند «می‌فهمم نگرانی. این طبیعیه»، یا «من مراقبتم». این جمله‌ها خیلی تأثیرگذارتر از این است که به او بگوییم «گریه نکن، چیزی نیست، تو دیگه بزرگ شدی و ...».

راه دیگر کنترل اضطراب، تنظیم تدریجی برنامه روزانه کودک است؛ مثلا چند روز مانده به شروع مدرسه، ساعت خواب و بیداری کودک را نزدیک به زمان مدرسه کنید. همچنین خاطرات مثبت خود یا فرزندان بزرگ‌تر را با کودک به اشتراک بگذارید و از داستان‌های ترسناک، شوخی‌های منفی و سرزنش او پرهیز کنید. شریفی تأکید می‌کند: «سرزنش یا طعنه‌زدن فقط ترس کودک را بیشتر می‌کند و حس ناکافی بودن به او می‌دهد. والدین باید با همدلی گوش دهند و به کودک کمک کنند احساساتش را بشناسد و مدیریت کند.»

او ادامه می‌دهد: «یک راه دیگر که ظاهرا ساده و پیش پا افتاده به نظر می‌رسد، اما جواب می‌دهد، دادن حق انتخاب به کودک است؛ اجازه دهید کودک در انتخاب برخی وسایل مدرسه مثل کیف، جامدادی و لباس‌هایش نظر بدهد؛ این کار احساس اعتماد به نفسش بیشتر شود. همین، نگرانی‌های او را کم می‌کند. همچنین توانایی‌ها و ویژگی‌های مثبتش را به او یادآوری کنید؛ مثلا «می‌دونم زود دوست پیدا می‌کنی. چون خیلی مهربونی.»

کارشناسان تأکید دارند که والدین باید آرام و بدون اضطراب باشند؛ چون استرس والدین به کودک هم منتقل می‌شود. شریفی می‌گوید: «اگر والدین نگرانی خود را مدیریت نکنند، کودک هم احساس ناامنی می‌کند. حتی با وجود استرس، آرامش خود را حفظ کنید و به کودک اطمینان بدهید که شرایط قابل کنترل است.»

او می‌گوید: «اضطراب مدرسه یا مهد کودک اغلب بعد از یکی دو هفته فروکش می‌کند، اما در صورت نشانه‌های شدید یا طولانی، مشاوره با روان‌شناس کودک توصیه می‌شود. بخشی از کنترل اضطراب هم بر عهده مدرسه است؛ کلاس‌های امن و دوستانه و آموزش تدریجی قوانین، کودک را سریع‌تر با محیط جدید سازگار می‌کند و اعتماد به نفسش را افزایش می‌دهد.»

استرس برای کودک لازم است؟

برخلاف تصور بسیاری از والدین، تجربه استرس و اضطراب بخشی طبیعی و ضروری از رشد کودک است. اضطراب آغاز سال تحصیلی نشان می‌دهد که کودک در حال سازگاری با دنیای بزرگ‌تر و مواجهه با چالش‌های جدید است. نکته مهم این است که این استرس نباید از حدی فراتر رود یا عملکرد روزانه کودک را مختل و سلامت جسم و روان او را تهدید کند. استرس و اضطراب کودک حتی می‌تواند او را مستعد ابتلا به بیماری‌های عفونی کند!

این هشداری است که دکتر آمیتیس رمضانی، متخصص بیماری‌های عفونی پیش از این، در گفت‌و‌گو با همشهری‌آنلاین عنوان کرده بود. به گفته رمضانی، «هر شرایطی که باعث بروز استرس و اضطراب در کودک شود، روی سیستم ایمنی او تاثیر می‌گذارد. تضعیف سیستم ایمنی هم باعث می‌شود کودک هم دچار اختلال در رشد شود و هم بیشتر مستعد بیماری‌های عفونی مثل سرماخوردگی، آنفلوآنزا و کرونا باشد. عامل بروز خیلی از بیماری‌های عفونی استرس است. مثل ویروس تبخال یا آفت؛ بنابراین والدین باید استرس‌های مزمن و نگرانی‌ها را از بچه‌ها دور کنند تا هم دچار بیماری‌های عفونی نشوند و هم آسیب‌های روحی و روانی دور بمانند.»

به گفته این پزشک، «استرس و اضطراب شدید و مداوم روی کارکرد سیستم ایمنی هر فردی اثرات خود را می‌گذارد، اما اثرات منفی آن روی کودکان بسیار شدیدتر است. چون فرد بزرگسال راحت‌تر می‌تواند استرس‌های اجتماعی را مدیریت کند. اما کودک هنوز تجربه‌ای ندارد و راه‌های کنترل استرس را بلد نیست.»