مراقب همه‌گیر شدن تب دنگی باشید

به گزارش مجله خبری نگار، این روز‌ها ابتلا به بیماری تب دنگی باری دیگر خبرساز شده است و دستگاه‌های اجرایی و نهاد‌های بهداشتی نسبت به‌ضرورت کنترل و پیشگیری از شیوع این بیماری هشدار داده‌اند. در این میان ساکنان مناطق جنوبی کشور ازجمله استان هرمزگان به دلیل شرایط جغرافیایی و آب‌وهوای گرم و مرطوب، زمینه مناسبی برای تکثیر این بیماری است.

براین اساس رئیس دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان با هشدار درباره روند صعودی تب دنگی و فعال شدن چرخه انتقال در بندرعباس، بر لزوم اقدامات فوری و مشارکت عمومی برای پیشگیری از تبدیل این بیماری به یک اپیدمی گسترده تأکید کرده است.

تب دنگی، یا «تب استخوان‌شکن» که عمدتا از طریق نیشه پشه آئدس به انسان منتقل می‌شود، نوعی بیماری با تب شدید است که علائمی ازجمله سردرد، بدن‌درد، درد پشت چشم، تهوع، استفراغ، دل‌درد و ضایعات پوستی دارد. این علائم به‌طورمعمول بین دو تا هفت روز پس از ابتلا به ویروس دنگی ظاهر می‌شوند. در صورت پیشرفت بیماری، علائم شدیدتری نظیر خونریزی از لثه یا بینی، گسترش راش‌های پوستی، تنگی نفس در اثر پلورال افیوژن، درد شدید شکم و استفراغ پایدار هم ممکن است بروز کند. این علائم نشان‌دهنده وضعیت جدی‌تر بیماری و نیاز به مراقبت پزشکی فوری است.

تب دنگی در گروه‌های خاص مانند کودکان، زنان باردار، و افراد با بیماری‌های مزمن ممکن است شدیدتر ظاهر شود و مواردی از مرگ‌ومیر در اثر ابتلا به این بیماری نیز گزارش شده است.

سال گذشته وزارت بهداشت اعلام کرده بود، ساکنان مناطق جنوبی کشور بیشتر در معرض نیش پشه آئدس قرار دارند، زیرا بیشتر پشه‌های آئدس از راه کشتی‌ها و لنج‌ها وارد ایران می‌شوند. آن‌طور که داده‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد، پشه آئدس از سال ۱۳۹۸ وارد ایران شده است و مانند دیگر بیماری‌های عفونی به دیگران منتقل می‌شود. همین موضوع، به‌علاوه شیوع این بیماری در کشور‌های همسایه مانند عراق، امارات متحده عربی و پاکستان، خطر شیوع این بیماری در ایران را نیز افزایش داده است.

رئیس دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان به‌تازگی درباره روند صعودی ابتلا به بیماری تب دنگی در این استان ابراز نگرانی کرده و گفته است: چرخه انتقال این بیماری در بندرعباس فعال شده و به «مرحله خطرناکی» رسیده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم، پژمان شاهرخی بیان کرده: «آمار مبتلایان رو به افزایش است و از یک همه‌گیری نشان دارد؛ به‌گونه‌ای که هر دو هفته یک موج جدید ابتلا در استان مشاهده می‌شود.»

این ویروس هنوز درمانی ندارد

بیماری ویروسی تب دنگی توسط ویروس دنگی ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند طیف وسیعی از علائم را از یک تب خفیف تا یک بیماری شدید و بالقوه کشنده به نام تب هموراژیک دنگی ایجاد کند و ازآنجایی‌که هیچ درمان ضدویروس خاصی برای آن وجود ندارد، درمان عمدتاً شامل مدیریت علائم و مراقبت‌های حمایتی است.

مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری درباره درمان این بیماری به «شرق آنلاین» توضیح داده است: «این ویروس هنوز درمانی ندارد. یکی از کمپانی‌های آمریکایی به‌تازگی دارویی تولید کرده، اما هنوز آزمایشش را کامل پس نداده و درمان عمومی ندارد. واکسن این بیماری هم برای کسانی مفید است که قبلا یک‌بار به این بیماری به‌صورت خفیف مبتلا شده‌اند».

این متخصص می‌گوید: «باید نتیجه تست ویروس‌شناسی از فرد موجود باشد که نشان دهد یک‌بار ابتلا به تب دنگی داشته است تا برای دریافت واکسن مورد تائید قرار بگیرد. واکسن تب دنگی هم در همه کشور‌ها در دسترس نیست، فقط در برخی کشور‌های جنوب و جنوب شرق آسیا همچون تایلند، اندونزی، بنگلادش، هند و آفریقا موجود است؛ بنابراین مردم نگران موجود بودن واکسن تب دنگی در ایران نباشند، چون ما نیازی به داشتن آن نداریم.»

به گفته او، شیوع این بیماری در بزرگسالان نسبت به کودکان بیشتر است: «افراد بزرگسال بیشتر مبتلا می‌شوند؛ چون آنها بیشتر در معرض محیط باز هستند و بیرون می‌روند و در معرض گزش پشه قرار دارند. اما امکان ابتلای کودکان هم وجود دارد».

پیام طبرسی، از دیگر متخصصان بیماری‌های عفونی درباره اینکه این بیماری در چه شرایطی ممکن است به مرگ منجر شود؟ گفته است: «این بیماری ویروسی است و در ۹۵ درصد موارد مانند سایر بیماری‌های ویروسی با بروز علائمی مانند تب و لرز و سردرد و بدن‌درد بهتر می‌شود. اما در پنج درصد موارد ممکن است علائم شدید شود. به آن نشت عروقی می‌گوییم. در این افراد ممکن است بیماری با افت گلبول‌های سفید و پلاکت به سمت بیماری‌های خونریزی‌دهنده حرکت کند و به مرگ‌و‌میر افراد منجر شود».

طبرسی نیز معتقد است این بیماری اکنون درمانی ندارد: «درمان این بیماری حمایتی است. در بیمارستان فشار افراد تحت کنترل است و اینکه دچار آسیب عروقی نشوند و مواردی از این قبیل. اما چون امکان انتقال این ویروس وجود دارد، راه جلوگیری از آن مبارزه با پشه آئدس است که باعث انتقال این بیماری می‌شود. کسانی که قصد سفر به مناطق شیوع این بیماری را دارند، باید دقت‌های لازم را داشته باشند. از پشه‌بند و موادی که باعث دفع پشه می‌شود، استفاده کنند تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.»

به گزارش سایت‌های خبری برون‌مرزی، راه اصلی انتقال تب دنگی از طریق گزش پشه‌های آلوده، به‌ویژه گونه‌های آئدس اجیپتی و تا حد کمتری آئدس آلبوپیکتوس است. هنگامی‌که یک پشه ماده، فرد آلوده به ویروس را نیش بزند، ویروس وارد بدن پشه می‌شود. پس از یک دوره تکثیر، پشه می‌تواند ویروس را هنگام گزش افراد سالم به آنها منتقل کند. این پشه‌ها عمدتاً در طول روز نیش می‌زنند و به‌طورمعمول در اطراف مناطق مسکونی و در آب‌های راکد تخم‌گذاری می‌کنند. لازم به ذکر است که این بیماری مستقیماً از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود و انتقال تنها از طریق ناقل پشه صورت می‌گیرد.

این پشه، که نام دیگرش «ببر آسیایی» است، در مناطق پرجمعیت که از منابع آب پاکیزه، بهداشت مناسب و مدیریت صحیح زباله بی‌بهره‌اند رشد می‌کند. می‌توان گفت این نوع پشه در مناطقی که سیستم آب‌لوله‌کشی ندارند بسیار رایج است و تا حد زیادی به آب وابسته است. ظروف ساختگی یا طبیعی ذخیره آب، گلدان‌های گل، زباله‌های پلاستیکی، زیرگلدانی ها، گلدان‌های گورستان، گلدان‌های گل، سطل زباله، قوطی‌های حلبی، محل گرفتگی ناودان‌های آب، فواره‌های زینتی، و ظرف آب حیوانات خانگی، که داخل یا نزدیک محل زندگی انسان‌ها قرار دارد، برای زندگی و تولیدمثل و تخم‌گذاری این پشه‌ها ایده‌آل‌اند.

پژمان شاهرخی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان با اشاره به موارد پیش‌گفته، در ادامه گفت‌و‌گو با تسنیم ضمن اشاره به شناسایی ۲۹ بیمار مبتلابه تب دنگی در هرمزگان عنوان کرده است: به‌دلیل نهفتگی علائم در برخی افراد، تعداد واقعی مبتلایان دست‌کم سه برابر این رقم برآورد می‌شود.

دوره نهفتگی این بیماری معمولاً کمتر از دو هفته است. منظور از «نهفتگی علائم» هم این است که بسیاری از افراد مبتلا (آلوده شده) ممکن است اصلاً علائم واضحی نشان ندهند یا علائم آنها آن‌قدر خفیف باشد که با یک سرماخوردگی ساده اشتباه گرفته شود. این افراد در آمار‌های رسمی که براساس مراجعه به مراکز درمانی است، ثبت نمی‌شوند، اما ناقل ویروس هستند و می‌توانند اگر پشه نیششان بزند، بیماری را به دیگران منتقل کنند. باید توجه داشت که علائم اولیه تب دنگی (مانند تب و بدن‌درد) می‌تواند شبیه به سایر بیماری‌ها مانند آنفولانزا یا کووید-۱۹ باشد، که ممکن است منجر به تشخیص اشتباه و گزارش نشدن موارد ابتلا شود. به همین دلایل، تعداد واقعی مبتلایان (چه با علائم و چه بدون علائم) بسیار بیشتر از آمار رسمی شناسایی شده است.

پژمان شاهرخی از شناسایی این ویروس در مناطق مختلف بندرعباس خبر داده که این موضوع نشان‌دهنده فعال بودن چرخه انتقال بیماری در سطح شهر است و کنترل آن نیازمند اقدام فوری است، اما همانند ویروس کرونا نگران‌کننده نیست.

تب دنگی مثل کرونا خطرناک است؟

در همین حال دکتر یاسر قرشی، در قامت پزشک متخصص تب دنگی را با کرونا متفاوت دانسته و معتقد است که ویروس تب دنگی امکان انتقال فردبه‌فرد ندارد؛ یعنی اگر کسی این بیماری را بگیرد، نمی‌تواند به شخص دیگری منتقل کند؛ مگر این‌که پشه فرد بیمار را نیش بزند و بیماری به او منتقل شود. این فرق مهم تب دنگی با سایر بیماری‌های ویروسی مثل کرونا است.

این پزشک اساسا مقایسه تب دنگی و کرونا را از اساس اشتباه می‌داند: «کسانی که چنین صحبت‌هایی می‌کنند، هیچ اطلاعی از اپیدمولوژی، ویروس‌شناسی و انتقال بیماری‌ها ندارند. به‌طورکلی شرایط سرایت تب دنگی با کرونا متفاوت است و احتمال این‌که بخواهد مثل کرونا شیوع یابد، وجود ندارد، چون کرونا با یک عطسه ساده امکان پخش شدن داشت، درحالی‌که آئدس باید ناقل را نیش بزند.»

این متخصص می‌گوید: «بار اولی که فرد به تب دنگی مبتلا می‌شود، خیلی علایم خاصی ندارد. ۷۵ درصد مبتلایان به‌طورکلی علامت ندارند. کسانی هم که علامت دارند، علامت خفیفی همچون آنفولانزا، یعنی بدن‌درد، سردرد، حالت تهوع و استفراغ دارند. خیلی از این مبتلایان هم خوب می‌شوند. کمتر از سه درصد موارد به تب دنگی شدید تبدیل می‌شوند. فقط هم در افرادی رخ می‌دهد که یک‌بار مبتلا شده‌اند و بار دوم با گونه دیگری از ویروس آلوده می‌شوند، چون تب دنگی چهار نوع ویروس دارد.»

به گفته یاسر قرشی، از علایم هشدار تب دنگی، درد شکم است: «به این معنا که اگر با فشار کم به شکم‌درد زیاد احساس یا تشدید شود، علامت خطر است. ادامه‌دار بودن استفراغ، ورم کردن شکم، سختی در نفس کشیدن، خونریزی از سطوح مخاطی بدن مثل لب، دهان یا مقعد، خونی بودن مدفوع و خونریزی روده‌ها از دیگر علامت‌های خطر هستند؛ به‌ویژه این‌که با تب همراه باشند. خستگی و بی‌قراری هم یک علامت دیگر است. اگر پزشک در معاینه متوجه بزرگ شدن کبد بیمار شود، علامت هشدار تب دنگی است.»

پیشگیری؛ کلید مهار تب دنگی در نبود درمان اختصاصی

رئیس دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان مهم‌ترین راهکار برای مقابله با این بیماری را «پیشگیری و آموزش شهروندان» دانسته و بیان کرده است: مدیریت پسماند‌ها و روان‌آب‌ها، جمع‌آوری منظم زباله، جلوگیری از ایجاد آب‌های راکد، تقویت بهداشت محیطی و اجرای منظم عملیات سم‌پاشی ازجمله اقدامات اساسی برای مهار این بیماری به شمار می‌رود.

اما به گواه تحلیل‌های رسانه‌ای، مسئله بسیار جدی‌تر و مستلزم انجام اقدامات عاجلانه از سوی مسئولان و شهروندان است.

یاسر قرشی، پزشک متخصص تأکید می‌کند که «دولت‌ها در این زمینه وظایفی دارند و باید سم‌پاشی را انجام دهند. ولی، چون معمولا به این مسئله توجهی ندارند، این وظیفه به گردن شهروندان است. اگر کسی در منزل خود محل جمع شدن آب، استخر یا حوض دارد و می‌خواهد آب در آن باشد، حتما سم‌پاشی انجام دهد. مردم حتما باید ظروف آبی که نگه‌داری می‌کنند، در داشته باشد. بهترین کار، خشک نگه داشتن همه‌چیز است. توری داشتن پنجره‌ها خیلی مهم است. بهتر است هم در شب و هم روز در پشه‌بند بخوابند و اگر بیرون هستند، لباس‌های آستین‌بلند بپوشند و از اسپری‌های دور کننده حشرات استفاده کنند.»

قرشی در پاسخ به این سؤال که آیا اسپری‌های دور کننده حشرات برای کودکان امن هستند یا خیر، می‌گوید: «اسپری‌هایی که دارای ترکیب DEET هستند، برای کودکان بالای دو ماه تائید شده‌اند و می‌توانند مورداستفاده قرار بگیرند. اما این نکته باید موردتوجه قرار بگیرد که برخی تولیدکنندگان، ضدآفتاب و ضد حشره را باهم ترکیب کرده‌اند که برای کودکان نباید مورداستفاده قرار بگیرد، چون ضدآفتاب هر دو ساعت باید تجدید شود و اگر این ترکیب هر دو ساعت روی پوست کودکان استفاده شود، احتمال مسمومیت برای آنها وجود دارد. برای کودکان فقط از اسپری ضد حشره استفاده کنند، نه اسپری‌های ترکیبی با ضدآفتاب.»

به گفته این متخصص، لزومی ندارد روزی دو بار اسپری ضدحشره به کودکان زده شود، چون احتمال دارد آنها را مسموم کند: «این مواد تا هشت ساعت روی سطح پوست ماندگاری دارند. توصیه ما پزشکان روزی یک‌بار است. اسپری ضد حشره را هم فقط به مناطقی از سطح پوست که در معرض هوا و آفتاب هستند، بزنید. نیازی نیست به بخش‌هایی که زیر لباس قرار دارند، اسپری زده شود.»

او تأکید می‌کند که این اسپری برای صورت و همچنین مناطقی از بدن که دارای مخاط هستند، استفاده نشود: «برای صورت، اطراف چشم، دهان، بینی، مناطقی از بدن که دارای مخاط هستند، مثل اطراف مقعد و اندام تناسلی به‌هیچ‌عنوان از این اسپری استفاده نشود. احتمال جذب مواد این اسپری در این مناطق بسیار بالا است. اگر کودکان در سنی هستند که دست خود را داخل دهان می‌برند، به دستان کودک اسپری نزنید. اینها مواردی است که شهروندان باید به آن توجه کنند.»

بااین‌حال کارشناسان مسئولیت اصلی را متوجه دولت‌ها دانسته و معتقدند، آمادگی سریع و همه‌جانبه منابع و اجرای فوری برنامه‌های کنترلی برای شکستن چرخه انتقال بیماری ضروری است. این اقدامات در دو حوزه اصلی انجام می‌شوند: کنترل ناقل (پشه آئدس) که شامل سمپاشی و مه‌پاشی در مناطق آلوده می‌شود، به‌ویژه در زمان‌های فعال بودن پشه (غروب و طلوع آفتاب) و همچنین کاهش و حذف محل‌های تخم‌گذاری. این مهم مستلزم بسیج نیرو‌های بهداشتی و مشارکت جامعه برای پیدا کردن و نابودی آب‌های راکد در محیط‌های شهری، ازجمله بررسی گلدان‌ها، لاستیک‌های مستعمل، حوضچه‌ها، کولر‌های آبی، مخازن آب‌باز و هر شیئی است که بتواند آب را در خود نگه دارد. این کار از سمپاشی نیز مهم‌تر است، زیرا مانع تولیدمثل پشه می‌شود.

در این میان مدیریت بیمار و آگاه‌سازی عمومی را هم نباید فراموش کرد. به گزارش رسانه‌های برون‌مرزی، تشخیص و ایزوله کردن بیماران با افزایش ظرفیت آزمایشگاه‌ها برای تشخیص سریع موارد جدید و آموزش به بیماران برای جلوگیری از گزش مجدد توسط پشه در دوران بیماری و همچنین اطلاع‌رسانی همگانی از طریق کمپین‌های فوری برای آموزش مردم در مورد علائم بیماری، راه‌های پیشگیری (استفاده از پشه‌بند، دفع‌کننده‌ها، پوشیدن لباس‌های بلند) و دعوت از آنان برای مشارکت فعال در پاکسازی محیط زندگی خود. هدف از این اقدامات هم، کاهش سریع جمعیت پشه‌های ناقل و جلوگیری از تبدیل شدن یک مورد به یک اپیدمی بزرگ است.

همکاری بین‌سازمانی و نقش شهروندان در قطع زنجیره انتقال

مدیریت و کنترل همه‌گیری تب دنگی یک مأموریت بین‌سازمانی و مشترک است که نیازمند همکاری کامل تمام نهاد‌ها است. در این تلاش، مقامات بهداشتی (دانشگاه علوم پزشکی) می‌بایست نقش رهبری فنی، نظارت اپیدمیولوژیک، تشخیص آزمایشگاهی، تعیین پروتکل‌های درمانی و هدایت عملیات میدانی کنترل بیماری را به عهده داشته باشند. در مقابل، شهرداری به‌عنوان بازوی اجرایی قدرتمند، مسئولیت عملیات گسترده سمپاشی، جمع‌آوری پسماند‌ها و لاستیک‌های مستعمل، پاکسازی کانال‌ها و عرصه‌های عمومی و بسیج امکانات شهری برای حذف فیزیکی محل‌های تخم‌گذاری پشه را انجام می‌دهد. بدون هماهنگی و اقدام همزمان این دو نهاد، کنترل مؤثر بیماری تقریباً غیرممکن است.

از سوی دیگر تأمین بودجه نیز در این زمینه حائز اهمیت است. اختصاص اعتبار موردنیاز به‌شدت تحت تأثیر مقیاس و مدت‌زمان عملیات قرار دارد و ممکن است از چند ده تا صد‌ها میلیارد تومان متغیر باشد. این هزینه شامل تأمین انبوه حشره‌کش‌ها و تجهیزات سم‌پاشی، اجرای کمپین‌های رسانه‌ای فراگیر، استخدام و اعزام نیرو‌های اضافی برای پایش و نظارت، و تقویت زیرساخت‌های آزمایشگاهی و درمانی می‌شود. بودجه این مأموریت معمولاً از طریق تزریق مالی فوری استانداری و دولت مرکزی، و نیز تخصیص منابع داخلی دانشگاه علوم پزشکی و شهرداری‌ها تأمین می‌شود. سال گذشته که این بیماری در استان هرمزگان همه‌گیر شده بود، وزارت بهداشت درخواست هزار میلیارد تومان بودجه کرده بود. اگر آن زمان این مبلغ تخصیص می‌یافت، ممکن بود اکنون یک‌بار دیگر این بیماری در استان به شکل انفجاری شیوع پیدا نکند.

رئیس دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان در این زمینه با تأکید بر اینکه زنجیره خطر باید قبل از شکل‌گیری الگوی انتقال قطع شود، در گفت‌و‌گو با تسنیم تصریح کرده است که سیر ابتلا در استان صعودی است و تنها راه جلوگیری از شیوع گسترده‌تر، تبدیل پیشگیری به یک فرهنگ عمومی است.

شاهرخی یادآوری کرده که مقابله با این بیماری نیازمند همکاری و همراهی همه مردم و دستگاه‌های اجرایی است و درمان بیماران هم حدود دو هفته به طول می‌انجامد.

خطر گسترش به سایر مناطق

بیشترین موارد پشه آئدس مهاجم در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، مازندران، گرگان، تهران، قم، خراسان، چهارمحال و بختیاری و گیلان دیده شده است. البته در برخی استان‌ها هنوز این پشه صید نشده، اما مقامات بهداشتی معتقدند که در این استان‌ها هم حتما پشه آئدس هست و مستقر شده است. علاوه بر این در همه‌گیری سال گذشته مشاهده شد که منطقه جیرفت در جنوب استان کرمان، قسمت‌های شمالی استان اردبیل در منطقه بیله سوار و دشت مغان، قسمت‌هایی از شرق آذربایجان شرقی و قسمت‌هایی از استان فارس هم ممکن است آلوده باشد.

به گزارش رسانه‌ها، تب دنگی به‌طور گسترده در بیش از ۱۲۹ کشور، به‌ویژه در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آسیای جنوب شرقی (مانند تایلند، ویتنام، اندونزی)، آمریکای لاتین و کارائیب (برزیل، مکزیک، کلمبیا)، آفریقا و جزایر اقیانوس آرام شیوع دارد. در میان این کشورها، سنگاپور به‌عنوان یک نمونه موفق شناخته می‌شود؛ این کشور با اجرای یک برنامه ملی یکپارچه، مبتنی بر نظارت دقیق و هوشمند بر پشه‌ها، قوانین سختگیرانه بهداشت محیط (مانند جریمه برای نگهداری آب راکد)، کنترل هدفمند کانون‌های انتشار و آموزش مستمر شهروندان، توانسته است شیوع بیماری را به‌طور چشمگیری کنترل کند و آن را به یک الگوی جهانی در مدیریت تب دنگی تبدیل کند.

منبع: رسالت