ماجرای هندی توسعه بندر چابهار

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: بیش از یک دهه از جدی شدن حضور هندی‌ها در بندر چابهار می‌گذرد. اما ملاحظات سیاسی و تاخیر‌های زیاد، باعث شده تاکنون توسعه این بندر علی‎رغم برخی فعالیت ها، عملاً معطل بماند. با این حال، دیروز قرارداد ۱۰ ساله فعالیت هندی‌ها در بندر چابهار به ارزش ۳۷۰ میلیون دلار امضا شد که به نظر می‌رسد طبق آن هندی‌ها مسیری متفاوت از آن چه تاکنون در بندر چابهار طی کرده اند را ترسیم می‌کنند.

البته باید اذعان داشت این قرارداد با انتقاد‌های قابل تاملی در بین کارشناسان روبه‎روست. حجم سرمایه گذاری اندک هندی‌ها در مقایسه با سرمایه گذاری رقیب‎شان یعنی چین در بندر رقیب چابهار یعنی «گوادر» در پاکستان، تاخیر طولانی اجرای عملیات توسعه این بندر و به خصوص معافیت گرفتن هند از آمریکا برای حضور در بندر چابهار، به همراه علاقه خاص هندی‌ها برای توسعه کریدور ترانزیتی رقیب کریدور شمال جنوب ایران یعنی «رد-مد»، این گزاره را تقویت می‌کند که به جز آن چه روی زمین و به طور ملموس و در مدت زمان مشخص در این قرارداد نصیب کشورمان می‌شود، گزاره‌های بلندپروازانه دیگر در خصوص این قرارداد چندان قابل اعتنا نیستند.

منطقه آزاد چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران را در خود جای داده است. یکی از نقاط کلیدی حاشیه خلیج‎فارس و دریای عمان که در عین حال در کریدور شمال جنوبی که از ایران می‌گذرد نیز جایگاه مهمی دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که توسعه این بندر پس از انقلاب در دهه ۶۰، و مذاکرات مربوط به جلب مشارکت بین المللی در این پروژه از سال ۸۲ آغاز شد. در این میان از آن جایی که این بندر یک نقطه ارتباطی حیاتی برای ارسال کالا‌های هندی به افغانستان و نیز آسیای مرکزی است، هند در اوایل دهه ۹۰، توسعه این بندر را جزو اولویت‌های خود قرار داد.

با این حال اظهارات امیرحسین عرب پور کارشناس اندیشکده دیپلماسی اقتصادی (در سال ۱۴۰۰) نشان می‌دهد که در این راستا، هند قرارداد‌هایی را با ایران منعقد کرد، اما اقدام قابل توجهی را انجام نداد. برای نمونه یک قرارداد ده ساله با کشور ما داشت که تا ۲۰۱۹، ۸۵ میلیون دلار در چابهار سرمایه گذاری کند، اما (لااقل تا تاریخ این گفت‎وگو چندان) اجرایی نشده است. وی گفته است تحریم‌ها قطعاً نقش مؤثری در اقدامات هند داشته، اما می‌توانیم این را نیز بگوییم که هند در بسیاری از موارد بهانه‌جویی کرده است. پس می‌بینیم سرعت هندی‌ها بسیار پایین و تا حدی مشغول بهانه‌گیری و تعلل بوده اند.

گذشت بیش از ۱۰ سال برای فرجام یک قرارداد ۱۰ ساله

در میان تحولات رخ داده در توسعه بندر چابهار توسط هندی ها، مشاهده می‌شود که از سال ۹۲ و با جدی‌تر شدن موضوع همکاری‌های دو کشور، مذاکرات برای رسیدن به یک قرارداد ۱۰ ساله آغاز شد. در خرداد ۹۵، بعد از ۸ دوره مذاکره، این متن نهایی شد، اما اختلاف بر سر یک موضوع (مرجع داخلی یا بین المللی داشتن) باقی ماند، تا ادامه موضوع کار توسعه این بندر با قراردادی موقت و تمدید سالانه آن پیش برود. تا این که دیروز این فرایند با انعقاد نهایی قرارداد بلندمدت خاتمه یافت.

قرارداد ۳۷۰ میلیون دلاری ایران و هند برای توسعه چابهار

به گزارش وزارت راه و شهرسازی، بذرپاش وزیر راه و شهرسازی در آیین امضای قرارداد تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی چابهار با جمهوری هند، در خصوص میزان سرمایه گذاری در این بندر گفت: در مجموع برای تامین مالی تاکنون عدد ۳۷۰ میلیون دلار توافق شده است و امیدواریم این عدد افزایش پیدا کند. گزارش فارس به نقل از هندوستان تایمز جزئیات بیشتری از این قرارداد را منتشر کرده که حاکی از آن است این توافق، ۱۰ ساله با قابلیت تمدید خودکار است.

شرکت مشترک کشتیرانی ایران و هند راه‌اندازی می‌شود

بذرپاش در ادامه با بیان این که توسعه زیرساخت‌های کریدوری و توسعه ناوگان برای حمل بیشتر کالا در دستور کار بوده و توسعه نرم افزار‌ها نیز در برنامه است، گفت: بخشی از رشد ۵۸ درصدی ترانزیت در کشور مدیون رشد نرم افزار‌های مربوط به این حوزه است. خط کانتینری بین ایران، چین و هند در جریان است و در سال ۱۴۰۲ میزان ترانزیت این خط بیش از ۱۵۴ درصد رشد داشته است. این رشد در سال ۱۴۰۳ نیز ادامه دارد.

وی ادامه داد: تکمیل ظرفیت‌های کشتیرانی نیز به صورت جدی در دستور کار است و در تلاشیم تا با مذاکرات مشترک، ایجاد یک شرکت کشتیرانی مشترک را در دستور کار قرار دهیم. در خور ذکر است وزیر بنادر و کشتیرانی هند نیز در این مراسم گفت: ما متعهد شده‌ایم بندر چابهار را به عنوان کانون اصلی ترانزیت منطقه‌ای توسعه دهیم و اپراتور هندی آی‌پی‌جی‌ال هم نهایت تلاش خود را در این‌باره انجام می‌دهد. وزیر بنادر و کشتیرانی هند گفت: هند به دنبال مشارکت با همسایگان و شرکای تاریخی خود به عنوان متحد، در برنامه توسعه هند است.

ابهامات کارشناسان پیرامون قرارداد توسعه چابهار با هند

در کنار مزایای سرمایه گذاری هند در توسعه بندر چابهار اما، کارشناسان از مناظر مختلف تاکنون نسبت به پیشبرد توسعه این بندر و رفتار هند تاکنون ابهامات و هشدار‌هایی مطرح کرده اند که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

حجم ناچیز سرمایه گذاری هندی‌ها در مقایسه با رقیب چین در بندر رقیب یعنی گوادر: سال ۹۹، محمد مونسان کارشناس دریایی و بندری و استادیار دانشکده مهندسی دریای دانشگاه صنعتی مالک اشتر در گفت‎وگو با خبرگزاری تسنیم، به مقایسه نحوه و میزان سرمایه گذاری هند در بندر چابهار با نحوه و میزان سرمایه گذاری رقیب منطقه‌ای هند یعنی چین در بندر رقیب چابهار یعنی گوادر در پاکستان پرداخته و گفته است: «هند متعهد شده بود که نیم میلیارد دلار در بندر چابهار و حدود یک و نیم میلیارد دلار در راه آهن چابهار و زیرساخت‌های پسکرانه‌ای سرمایه گذاری کند که تاکنون فقط یک خط اعتباری حدود ۸۵ میلیون دلاری (!) اختصاص داده اند که آن هم هنوز هزینه نشده و در حال انجام است.

ناچیز بودن این عدد را از آن جا می‌توان درک نمود که چینی‌ها در بندر گوادر پاکستان متعهد به سرمایه گذاری ۶۲ میلیارد دلاری در یک بازه زمانی ۱۵ ساله شده اند که پیشرفتی فوق‌العاده و طبق زمان بندی داشته اند و اعتبار مرحله اول و دوم آن ۴۶ میلیارد دلار بوده است، بدین ترتیب حجم سرمایه‌گذاری چینی‌ها در گوادر ۷۳۰ برابر حجم سرمایه‌گذاری ناچیز هندی‌ها در چابهار خواهد بود. بندر گوادر پاکستان در مجاورت بندر چابهار است و قطعاً با این نحوه عملکرد هندی‌ها، بندر چابهار در رقابت با رقیب دیرینه خود، بسیار عقب‎تر خواهد بود و حرفی برای گفتن نخواهد داشت چراکه همین تعهد ناچیز هندی‌ها هم به‌درستی انجام نمی‌شود. هندی‌ها تا جایی تعلل کردند که در تابستان امسال در رسانه‌ها اعلام شد که هند از پروژه راه آهن چابهار کنار گذاشته شد.»

معافیت‌های تحریمی بندر چابهار: یکی از مواردی که بعضاً به عنوان نقاط قوت قرارداد توسعه چابهار با هندی‌ها مطرح می‌شود، این است که گفته می‌شود آمریکا چابهار را از تحریم‌ها معاف کرده است. با این حال اظهارات مجید شاکری کارشناس اقتصادی در پایگاه خبری تحلیلی الف حاکی از آن است که معافیت‌های تحریمی اعطاشده توسط آمریکا در خصوص چابهار، به معنای معافیت طرف خارجی استفاده کننده در آن، از تبعات تحریم است و این معافیت در وهله بعد، به هند کمک می‌کند تا زیر ساخت‌های خود را تکمیل کند.

اساساً چابهار اهمیت سابق را برای هند ندارد: در نهایت، باید به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس (به شماره ۲۲۰۱۹۴۸۰ در تاریخ ۲ دی‎ماه ۱۴۰۲) با عنوان تاملی در باب تمدیدی قرارداد هند در چابهار... اشاره کرد که در آن به اهمیت کریدوری جدید برای هند نسبت به چابهار اشاره شده است.

در این گزارش به صراحت آمده است: «.. از منظر فنی، نقش هند در چابهار عمدتاً بهره برداری است و توسعه زیرساخت بر عهده ایران قرار گرفته است. این در حالی است که با توجه به هزینه‌ها و در چارچوب یک نگاه ترانزیتی، باید در احداث و تکمیل پروژه‌های زیرساختی، کشور‌های ذی‎نفع مشارکت جدی داشته باشند. ولی از آن جا که کنش هند در نسبت با ایران، در تطابق کامل با چارچوب‌های تحریمی آمریکاست، لذا این کشور تابه‎حال توسعه بندر را در دستور کار خود قرار نداده است. از منظر راهبردی نیز به دلیل تغییرات ژئوپلیتیک از جمله روی کار آمدن طالبان در افغانستان و افزایش درهم تنیدگی هند با امارات و رژیم صهیونیستی در تاسیس مسیر تراتزیتی (رد-مد) چابهار اهمیت و اولویت قبلی برای دهلی نو از منظر ترانزیتی را نداشته و عمده منافع هند برای حضور در چابهار معطوف به رقابت با پاکستان و چین خواهد بود...»