نصف جهان به زبان ایتالیایی

به گزارش مجله خبری نگار/همشهری: این متن ستایش آمیز درباره اصفهان را ایتالو کالوینو نویسنده مطرح ایتالیایی در قالب جستاری تحت عنوان شکل زمان که شامل سفرنامه اش به ایران، ژاپن و مکزیک در سال‌های دور است نوشته و حالا به بهانه روز جهانی جهانگردی بازنشر می‌شود. سفر به ایران برای جهانگردانی که توانسته اند در سرزمین آریایی‌ها به تماشای زمین و آسمان و آیین‌ها بنشینند شبیه معجزه است؛ معجزه‌ای که نویسنده‌ای شبیه کالوینو را هم به وجد آورده است.

محراب قرنیزی است برجسته، پوشیده از گچبری‌ای که دورش را افریزی (چیزی که از دیوار برآمده باشد، مانند سنگی که در جرز‌های کوچه کار می‌گذارند تا از صدمه محفوظ باشد.) سوراخ‌دار مثل تور فراگرفته است؛ درونش افریزی میان‌تهی قرار دارد که با نقوش اسلیمی نقش‌برجسته بر چارچوب‌های قاب گسترده می‌شوند؛ نقوشی که در ضلع افقی بالایی بر رویشان خطی با نوشته‌ای روان منتشر می‌شود که گویی معلق است.

دارم سعی می‌کنم یک محراب قرن چهاردهم را در مسجد جمعه یا جامع اصفهان توصیف کنم. محراب تورفتگی‌ای در دیوار است که جهت مکه [قبله]را در مسجد نشان می‌دهد. هر بار مسجدی می‌بینم روبه‌روی محراب می‌ایستم و از تماشایش سیر نمی‌شوم. نکته جالب برای من طرح دری است که هر کاری صورت گرفته است تا کارکرد در را به نمایش بگذارد، درحالی‌که به هیچ جایی گشوده نمی‌شود؛ طرح قرنیز باشکوهی که گویی محل نگهداری چیزی بسیار ارزشمند است، اما داخلش هیچ‌چیز نیست.

در مسجد شیخ لطف‌الله محراب (متعلق به قرن هفدهم میلادی) در دیواری قرار دارد که یکسره پوشیده از سفالینه لعابدار لاجوردی و فیروزه‌ای است؛ زیر دهانه‌ای طاقی‌شکل حفره‌ای قوسی‌شکل به عمق دیواره و به رنگ لاجوردی و طلایی درخشان گشوده می‌شود که در وسط آن یک پنجره قوسی ساختگی سفالی روشن قرار دارد و نقش و نگاری هندسی با خطوط مارپیچ آن را احاطه کرده است که تمام سطح آن با نقوش قوسی شش‌گوش پوشیده شده است، با ترکیبی از چندین حفره لانه‌زنبوری، طاقی‌های کوچک بدون کف که لایه‌لایه روی هم قرار گرفته‌اند. انگار، محراب با تقسیم فضای محدود و گردآمده خود در یک محراب چندلایه کوچک‌تر تنها راه ممکن برای رسیدن به بی‌نهایت را می‌گشاید.

فکر می‌کردم در آن سفر دور به اصفهان متوجه نکته‌ای شده‌ام؛ اینکه مهم‌ترین چیز دنیا فضا‌های خالی است؛ قپه‌های لانه‌زنبوری گنبد‌های مسجد شاه‌عباس؛ گنبد قهوه‌ای مسجد جامع که بر مجموعه‌ای از طاق‌های کوچک‌شونده برپاست که به‌منظور تحکیم پایه چارچوب حلقه‌ای که کلاهک کروی را نگه می‌دارد، طبق محاسبه‌ای موشکافانه و دقیق حساب شده‌اند؛ ایوان‌ها و دروازه‌های بزرگ مربع‌شکل با قپه‌های کمانی تمام این‌ها ثابت می‌کند که ماده حقیقی دنیا از شکل حفره‌ای آمده است.