اهمیت مناسک در خیابان

به گزارش مجله خبری نگار/ایران: یکی از وجوه ذاتی شهر در معنای مدرن آن «خیابان» است و خیابان همان شریان حیاتی است که انباشتی از آمد و شد، تحرک فیزیکی و داد و ستد اقتصادی را در خود جای داده است؛ لذا در شهرسازی، خیابان‌بندی و جایگاه منازل در خیابان هم اهمیت می‌یابد. به همین دلیل، خیابان می‌تواند مهمترین مکان برای عرضه یک عنصر نمادین و حتی تظاهرات و گردهمایی‌ها باشد؛ و از آنجا که «خیابان» مهمترین و اصلی‌ترین عنصر حیات شهری برای نمایش وجوه نمادین یک ایده است، برای برگزاری «مناسک» اعم از جشن‌های دینی و عزاداری‌های مذهبی هم اهمیت و شأنیت خاصی دارد.

رفتار جمعی همدلانه زیر سایه مناسک دینی در خیابان

اجرای «مناسک در خیابان» متضمن دلالت‌های اجتماعی متعددی است؛ از جمله اینکه خیابان مهمترین فضای فیزیکی شهر برای عرضه و نمایش عناصر نمادین در یک جامعه است و یکی از مهمترین مکان‌ها برای تجربه‌کنندگان و عمل‌کنندگان به یک منسک محسوب می‌شود. برگزاری مناسک مذهبی همچون برگزاری مراسم عزاداری عاشورا می‌تواند عمق و شدت نمادین بودن آن را در جامعه ما به نمایش بگذارد.

البته از آنجا که «خیابان» در حیات اجتماعی مدرن محل نمایش قدرت هم محسوب می‌شود و معمولاً تظاهرات و گردهمایی‌های خیابانی با هدف «به نمایش گذاشتن قدرت» برگزار می‌شود، به عنوان مثال فراخوان‌هایی که گروه‌های اجتماعی و فعالان سیاسی می‌دهند و در یک مکان جمع می‌شوند، دقیقاً به این دلیل است که چگالی حضور افراد در یک منطقه، قدرت چانه‌زنی درخواست‌شان از دولت، گروه‌های رقیب یا حاکمیت را تعیین می‌کند؛ یعنی چگالی (میزان و شدت) حضور افراد در خیابان، به آنان قدرت می‌دهد.

حضور در خیابان و شرکت در مناسک مذهبی و دینی، از یک طرف قدرت و تأثیر نماد‌های دینی را به نمایش می‌گذارد و از طرف دیگر، جامعه مؤمن، ایمان خود را با عرضه نمادین آیینی و منسکی نمایش می‌دهد و اینچنین یک رفتار جمعی و همدلانه شکل می‌گیرد.

افزایش سرمایه معنوی با اجرای مناسک در خیابان

اجرای مناسک در خیابان و برگزاری آیین عزاداری سیدالشهدا (ع) در سطح شهر دلالت‌های اجتماعی فراوانی دارد. امیل دورکیم به درستی به این نکته اشاره می‌کند که عمل جمعی مناسک هم به هویت‌بخشی افراد و هم به احساس همدلی آنان کمک می‌کند و «سرمایه‌های معنوی» را در یک جامعه افزایش می‌دهد و «انرژی معنوی» جامعه را تأمین می‌کند؛ عزاداری سیدالشهدا (ع) و راه‌اندازی دسته‌های عزا برای امام حسین (ع)، سیاه‌پوش کردن شهر، برپایی موکب‌ها و اهدای نذری به عزاداران اباعبدالله‌الحسین (ع) آنقدر در تاریخ جامعه ما اهمیت پیدا کرده که به اصول عامه دین یا به تعبیری به اصول دین برای افراد جامعه بدل شده است.

این حضور اجتماعی در مناسک به یک معنا افراد را از نظر معنوی شارژ می‌کند و در نتیجه آن، یک انرژی معنوی به افراد تزریق می‌شود. به همین دلیل است که افراد هر سال بی‌صبرانه منتظرند تا محرم بعدی برسد و دوباره جمع‌های دوستی و خاطرات برگزاری هیأت، جلسات مذهبی و عزاداری و سینه‌زنی و... تجدید شود. این قبیل خاطرات ممکن است در تجربیات جمعی دیگر همچون یک سفر جمعی یا حتی تجربه سربازی هم شکل بگیرد، اما آن وجه معنوی که حب اهل‌بیت (ع) در بین شرکت‌کنندگان در مناسک مذهبی ایجاد می‌کند، در دیگر تجربیات جمعی وجود ندارد.

در حیات اجتماعی مدرن و سبک زندگی سکولار، افراد به سمت اتمیزه شدن، ایزوله شدن، فردگرایی مفرط و لذت‌گرایی تام پیش می‌روند.

در چنین شرایطی، اجرای مناسک دینی و مذهبی در خیابان به عنوان یک کنش جمعی می‌تواند وجوه «دیگرخواهی» افراد را در حیات مدرن تقویت کند. امر جمعی کمک می‌کند تا افراد بدانند که حول یک ارزش مرکزی با هم زندگی می‌کنند و حول آن ارزش معنوی اتفاق‌نظر دارند و این اتفاق‌نظر، آنان را همدل می‌کند و اینجا است که احساس می‌کنند حیات‌شان معنا یافته است. به این اعتبار، می‌توان گفت یکی از دلالت‌های اجتماعی مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) معنابخشی به زندگی افراد است.

دکتر محسن صبوریان
استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران