اعراب به دنبال نفوذ در آسیای مرکزی

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: تغییرات ژئوپلیتیکی پس از جنگ اوکراین به دلیل تاثیر و گستردگی ابعاد آن، کشور‌های در حال توسعه را به سمت همکاری‌های بیشتر واداشته و آسیایی‌ها در این مسیر گوی سبقت را از سایر مناطق ربوده‌اند. در همین خصوص، در تازه‌ترین تحول دیپلماتیک، سران کشور‌های آسیای مرکزی موسوم به «C۵» و شورای همکاری خلیج فارس چهارشنبه در شهر جده عربستان سعودی، دورهم گرد آمدند تا درباره دورنمای روابط اقتصادی تصمیم‌گیری کنند.

محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در آغاز این اجلاس گفت: «تولید ناخالص داخلی کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس به ۳/۲ تریلیون دلار رسیده و ما مشتاق همکاری مشترک در زمینه‌های مختلف هستیم و از اعلام کشور‌های آسیای مرکزی برای حمایت از پرونده میزبانی اکسپوی عربستان تشکر و قدردانی می‌کنیم.» بن سلمان گفت: «بر اهمیت احترام به حاکمیت کشور‌ها و مداخله نکردن در امور داخلی آن‌ها تاکید می‌کنیم. چالش‌های پیش روی جهان ما مستلزم تقویت همکاری و ثبات در منطقه است. ما بر لزوم تشدید تلاش‌های مشترک برای مقابله با هر چیزی که بر امنیت انرژی تاثیر می‌گذارد، تاکید می‌کنیم.»

رئیس جمهور قزاقستان نیز گفت: «دامنه روابط تجاری و اقتصادی بین منطقه ما و کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس باید گسترش یابد. جریان خالص سرمایه گذاری به آسیای مرکزی در سال گذشته ۴۰ درصد افزایش یافته است و ما پیشنهاد برگزاری مجمع بین‌المللی انرژی در قزاقستان را دادیم و از صادرکنندگان نفت و گاز کشور‌های حاشیه خلیج فارس دعوت می‌کنیم تا در آن شرکت کنند.» دبیرخانه شورای همکاری اعلام کرد که هدف از این اجلاس تقویت روابط کشور‌های شورای همکاری با آسیای مرکزی بر اساس اصول و اهداف شورای همکاری مندرج در اساسنامه ۱۹۸۱ و ایجاد نوعی مشارکت و توسعه ساز و کار‌هایی برای تضمین پایداری مشورت و گفت و گوست.

این اجلاس پس از اولین نشست مشترک گفت و گوی راهبردی کشور‌های عضو شورای همکاری و کشور‌های آسیای مرکزی در سپتامبر ۲۰۲۲ در ریاض، برگزار شد. در بیانیه مشترکی که در پایان این اجلاس منتشر شد، رهبران بر اهمیت تقویت روابط سیاسی و راهبردی بین دو طرف در سطوح جمعی و دوجانبه و ادامه هماهنگی سیاسی و امنیتی به منظور دستیابی به ثبات منطقه‌ای و بین‌المللی و در حوزه اقتصادی نیز بر اهمیت تداوم تلاش‌ها برای تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی و تشویق سرمایه‌گذاری مشترک از طریق تقویت روابط بین نهاد‌های مالی و اقتصادی و بخش‌های تجاری دو طرف برای کشف زمینه‌های همکاری و فرصت‌های موجود تاکید کردند. آن‌ها برای اطمینان از انعطاف‌پذیری زنجیره‌های تامین، حمل‌ونقل و ارتباطات، امنیت غذایی، امنیت انرژی و امنیت آب، بر افزایش همکاری‌ها در توسعه منابع و فناوری‌های انرژی سبز و تجدیدپذیر، ایجاد فرصت‌های تجاری و حمایت از فرصت‌های سرمایه‌گذاری تاکید کردند. همچنین در این نشست، برنامه اقدام مشترک برای گفت و گوی راهبردی و همکاری بین شورای همکاری و آسیای مرکزی برای دوره ۲۰۲۳-۲۰۲۷ به تصویب رسید.

در این نشست تصمیم گرفته شد که عربستان سعودی در سه ماه آخر سال ۲۰۲۳ میزبان مجمع سرمایه‌گذاری بین شورای همکاری خلیج فارس و کشور‌های آسیای مرکزی باشد و ابتکارات ترکمنستان و قرقیزستان برای میزبانی از مجمع سرمایه گذاری بین دو طرف در سال ۲۰۲۴ برگزار شود. رهبران از میزبانی این اجلاس تشکر و تمایل خود را برای برگزاری اجلاس بعدی در سمرقند ازبکستان در سال ۲۰۲۵ اعلام کردند.

اهمیت اجلاس جده

اهمیت برگزاری این اجلاس در این است که اولین اجلاس در نوع خود است و نشان دهنده آمادگی کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس برای مشارکت با بلوک‌های فعال در جامعه بین‌المللی با هدف تقویت جایگاه شورای همکاری در سطح جهانی است. به دلیل موقعیت جغرافیایی، اهمیت ژئواستراتژیک و منابع طبیعی که جمهوری‌های آسیای مرکزی در اختیار دارند، برای جهش‌های بزرگ توسعه واجد شرایط هستند. اگرچه آسیای مرکزی محصور در خشکی است، اما به گفته «جان مکیندر» جغرافی دان انگلیسی، به عنوان قلب جهان شناخته می‌شود. پنج کشور آسیای مرکزی در مساحتی بیش از ۴ میلیون کیلومتر مربع، با جمعیت ۷۳ میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی حدود ۳۰۰ میلیارد دلار، برای سایر کشور‌ها جذابیت‌های زیادی را فراهم کرده‌اند.

این کشور‌ها دارای ذخایر عظیمی از مواد معدنی، نفت، گاز طبیعی، زغال سنگ و حتی آب هستند. ترکمنستان و قزاقستان بیشترین منابع نفت و گاز را در اختیار دارند که آن‌ها را واجد شرایط ایفای نقش موثر در امنیت جهانی انرژی می‌کند. تاجیکستان هم دارای منابع عظیم آب است که ۶۰ درصد از منابع آبی آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده و این حجم ذخایر در تولید نیروگاه‌های برق برای تامین نیاز‌های چندین کشور کافی است.

تا پیش از جنگ اوکراین، به دلیل نفوذ گسترده روسیه در آسیای مرکزی، فضا برای کشور‌های خارج از منطقه مهیا نبود، ولی درگیری روسیه در جبهه اروپا شرایطی را برای شورای همکاری و دیگران فراهم کرده تا پس از سه دهه شانس خود را برای ورود به این منطقه غنی و پرسود بیازمایند.

همکاری اقتصادی یکی از ارکان نوظهور در روابط کشور‌های آسیای مرکزی و شورای همکاری است. تاکنون روابط دوجانبه به کمک‌های اقتصادی کشور‌های عربی خلیج فارس و حمایت از پنج کشور آسیایی محدود بود، به گزارش روزنامه القدس العربی، به عنوان مثال، صندوق توسعه کویت در فاصله سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۶ وام‌هایی در حدود ۱۸ میلیون دلار به جمهوری‌های آسیای مرکزی داد. صندوق توسعه عربستان هم ۱۱ وام توسعه برای کمک به تامین مالی اجرای پروژه‌ها در بخش‌های بهداشت، آموزش، راه، آبیاری، آب آشامیدنی و مسکن ازبکستان به ارزش بیش از ۸۵ میلیون ریال سعودی ارائه کرده است.

بر اساس آمارها، عربستان از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۱ بیش از ۳۳۳ میلیون دلار برای ۱۸ پروژه در بخش‌های زیرساخت، آب و احیای محیط زیست، کشاورزی، جنگلداری و پرورش ماهی، حمل و نقل و ذخیره سازی، آموزش و بهداشت در آسیای مرکزی کمک کرده است. با جهش اقتصادی در بین جمهوری‌های آسیای مرکزی، روابط دوجانبه به سمت سرمایه‌گذاری و مشارکت اقتصادی در حال حرکت است.

در ماه مارس گذشته، شرکت سعودی ACWA Power توافق نامه‌ای را با وزارت انرژی قزاقستان و صندوق سرمایه‌گذاری مستقل این کشور برای اجرا و مدیریت پروژه ایجاد نیروگاه بادی و ذخیره انرژی‌های تجدیدپذیر، با سرمایه‌گذاری اولیه به میزان ۱.۵ میلیارد دلار امضا کرد. ازبکستان نیز قرارداد‌های سرمایه‌گذاری به ارزش ۱۴ میلیارد دلار از عربستان به علاوه سرمایه‌گذاری امارات در بخش انرژی به ارزش بیش از ۳ میلیارد دلار را به دست آورد. در سطح تجاری، حجم مبادلات بین کشور‌های شورای همکاری و آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۱ حدود ۳.۱ میلیارد دلار بود که ۲.۰۶ میلیارد دلار صادرات آن از کشور‌های عربی به آسیای مرکزی بود و ۱.۰۳ میلیارد دلار هم از آسیای مرکزی به خلیج فارس را شامل می‌شد. ماشین آلات و لوازم الکتریکی مهم‌ترین کالا‌های صادراتی به آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهد.

مس و فراورده‌های آن با ارزشی معادل ۴۵۰ میلیون دلار مهم‌ترین کالا‌های وارداتی از کشور‌های این گروه است و پس از آن طلا، فلزات گرانبها، سنگ‌های قیمتی، آهن و فولاد قرار دارند. باتوجه به افزایش همکاری‌ها در یک سال گذشته و امضای توافقات تجاری، حجم تجارت بین دو طرف روز به روز در حال گسترش است. به گفته سفیر قزاقستان در عربستان، «صحنه اقتصادی در آسیای مرکزی بسیار امیدوارکننده است و کشور‌ها مانند اسب برنده با سرعت بالایی در حال حرکت هستند که باید روی آن شرط بندی کرد.» ابعاد مشترک تاریخی، مذهبی و فرهنگی بین اعضای شورای همکاری خلیج فارس و آسیای مرکزی وجود دارد که نشان می‌دهد زمینه مناسبی برای گسترش روابط وجود دارد به گونه‌ای که همه زمینه‌های مورد علاقه دو طرف را در بر می‌گیرد. جمهوری‌های آسیای مرکزی هم که مسیر‌های روسیه به سمت اروپا را از دست داده‌اند، به دنبال یافتن مسیر‌های جدیدی برای صادرات کالا‌های خود به سایر مناطق هستند و به همین دلیل روابط خود با ایران و اعراب را توسعه داده‌اند تا علاوه بر تنوع بخشی به مسیر‌های تجاری، از تنگنای جغرافیایی نیز خارج شوند.

چالش‌های گسترش روابط c۵ با شورای همکاری

اگرچه برگزاری نشست‌های اقتصادی بین منطقه‌ای به خودی خود گام مهمی در مسیرهمکاری کشورهاست، اما وجود اختلافات بین اعضای آن می‌تواند جاده همگرایی را ناهموار کند. این مسئله مبرهن است که شورای همکاری خلیج فارس در بسیاری از حوزه‌ها حتی در مسائل اقتصادی با یکدیگر رقابت سختی دارند. به ویژه عربستان و امارات که در یک دهه گذشته درباره موضوعات مختلف منطقه‌ای دچار اختلاف شده‌اند و سعی دارند تا در مناطق مختلف جایی برای خود دست و پا کنند. حضور نظامی در آفریقا، عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی و تعامل گسترده با ترکیه، تحرکاتی است که امارات و عربستان در سال‌های اخیر روی آن‌ها متمرکز شده‌اند و این بار آسیای مرکزی به صحنه رقابت شیوخ تبدیل شده است.

ریاض و ابوظبی سعی دارند سهم بیشتری از بازار آسیای مرکزی را در اختیار خود داشته باشند و این سهم خواهی می‌تواند در جا‌هایی به نقطه تقابل برسد، زیرا از آن جا که اقتصاد عربستان و امارات مکمل هم است، مجبورند صادرات مشابهی را به آسیای مرکزی داشته باشند و اگر جمهوری‌های این منطقه از عربستان خرید بیشتری انجام دهند، دست امارات از بازار پرسود منطقه کوتاه خواهد شد و عکس آن نیز صادق است. برای تایید این مسئله، می‌توان به تنش‌های عربستان و امارات در یمن و سودان اشاره کرد که به جنگ نیابتی بین دو کشور متحد سابق منجر شده است.

نکته مهم دیگر این است که عربستان به دلیل ادعای زعامت جهان اسلام، کشور‌های مسلمان را بخشی از مناطق تحت نفوذ خود در نظر می‌گیرد و در جمهوری‌های آسیای مرکزی هم در یک دهه گذشته تحرکاتی را از جمله ساخت مدارس مذهبی برای ترویج تفکرات وهابیت و افزایش کمک‌های مالی به دولت‌ها برای جلب نظر آن‌ها انجام داده است و سعودی‌ها نمی‌خواهند امارات و دیگر کشور‌های عربی موی دماغ آن‌ها شوند.

امارات هم به آسیای مرکزی و موقعیت راهبردی آن چشم دوخته است و وزیر انرژی امارات در اجلاس بین‌المللی وزرای حمل و نقل کشور‌های محصور در خشکی که مرداد سال گذشته در ترکمنستان برگزار شد، حضور یافت و قرارداد‌هایی را در بخش‌های گاز، مواد شیمیایی و حمل و نقل در ترکمنستان و تعدادی توافق‌نامه از جمله تامین مالی ساخت فرودگاه در جبل و ساخت نیروگاه هیبریدی امضا کرد. از طرفی، جمهوری‌های آسیای مرکزی هم با این که در سازمان‌های منطقه‌ای از جمله سازمان همکاری شانگ‌های و اتحادیه اقتصادی اوراسیا حضور دارند، اما بین این کشور‌ها هم نوعی رقابت برای پذیرایی از قدرت‌های فرامنطقه‌ای وجود دارد و این مسئله در همکاری با اعراب هم به خصوص در زمینه جذب سرمایه‌گذاری، خود را نشان خواهد داد. بنابراین، با وجود توافقات دو طرف برای افزایش سطح همکاری ها، دورنمای تعمیق روابط همچنان مبهم است.