چگونه بمب دلاری خنثی می‌شود؟

به گزارش مجله خبری نگار، پس از اعمال تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه (به‌ویژه پس از ۲۰۱۴ و ۲۰۲۲) و نگرانی چین از تسلط دلار در نظام مالی جهانی، این دو کشور برای کاهش وابستگی به دلار و مقابله با تحریم‌ها، راهکار‌های گوناگونی را در حوزه دلارزدایی و ایجاد سامانه‌های پرداخت جایگزین به‌کار گرفته‌اند. در ادامه، فهرستی از مهم‌ترین این اقدامات و سامانه‌ها به همراه توضیحات آمده است:

تسویه تجاری با ارز‌های ملی (روبل و یوان): روسیه و چین به طور فزاینده‌ای از ارز‌های ملی خود (روبل و یوان) به جای دلار و یورو در مبادلات تجاری استفاده می‌کنند. برای نمونه، شرکت گازپروم روسیه و شرکت ملی نفت چین (CNPC) در سال ۲۰۲۲ توافق کردند پرداخت‌های گاز را به جای دلار با روبل و یوان انجام دهند. نتیجه این رویکرد آن بوده که سهم بسیار بزرگی از تجارت دوجانبه روسیه و چین اکنون با ارز‌های ملی صورت می‌گیرد. بنا بر اعلام مقامات روسی، تا سال ۲۰۲۳ حدود ۹۲ درصد مبادلات بین دو کشور با روبل و یوان انجام شده که پیش از جنگ اوکراین تنها ۲۵ درصد بود. این حرکت دلارزدایی، وابستگی به نظام مالی مبتنی بر دلار را کاهش داده و ریسک تأثیرگذاری تحریم‌های دلاری را کمتر می‌کند.

سامانه‌های پیام‌رسان مالی جایگزین سوئیفت (SPFS روسیه و CIPS چین): پس از تحریم برخی بانک‌های روسی و قطع دسترسی آنها به سوئیفت، روسیه سامانه پیام‌رسان مالی بومی خود را با نام SPFS توسعه داد. این سیستم که در سال ۲۰۱۴ (پس از تحریم‌های کریمه) پایه‌گذاری شد، تراکنش‌های بین‌بانکی را به روبل انجام داده و وابستگی به سوئیفت را کاهش می‌دهد. تا پایان ۲۰۲۴، سامانه پیام‌رسان مالی روسیه (SPFS) در مجموع ۵۸۴ سازمان کاربر داشت و شمار شرکت‌کنندگان خارجی به ۱۷۷ نهاد از ۲۴ کشور رسید. از سوی دیگر، چین از سال ۲۰۱۵ سامانه فرامرزی CIPS را برای تسویه یوان راه‌اندازی کرده است که رشد سریعی را تجربه می‌کند. تا اوت ۲۰۲۵، این شبکه ۱۷۶ عضو مستقیم و ۱۵۵۲ عضو غیرمستقیم (در مجموع ۱۷۲۸ مشارکت‌کننده) داشت و پوشش کسب‌وکار آن بیش از ۵۰۰۰ مؤسسه در ۱۸۹ کشور و قلمرو را دربرمی‌گیرد. همچنین حجم تراکنش‌های CIPS در کل سال ۲۰۲۴ به حدود ۱۷۵ تریلیون یوان (معادل ۲۴ تریلیون دلار) رسید (رشد حدود ۴۳ درصدی نسبت به ۲۰۲۳). روسیه و چین نیز همچنان برای لینک کردن SPFS و CIPS و توسعه مسیر‌های تسویه غیردلاری با کشور‌های هم‌پیمان تلاش می‌کنند.

شبکه‌های پرداخت کارتی جایگزین (میر روسیه و یونیون‌پی چین): خروج ویزا و مسترکارت از روسیه در پی تحریم‌های ۲۰۲۲ باعث شد مسکو به فکر استفاده از شبکه‌های کارت اعتباری جایگزین بیفتد. روسیه از پیش شبکه کارت ملی میر را پس از ۲۰۱۴ توسعه داده بود تا پرداخت‌های کارتی داخلی را مستقل از شرکت‌های غربی پردازش کند. با قطع خدمات ویزا/مسترکارت، استفاده از میر در داخل روسیه به شدت افزایش یافت و تعداد کارت‌های میر از حدود ۱۱۵ میلیون قبل از ۲۰۲۲ به بیش از ۲۸۷ میلیون کارت تا پایان ۲۰۲۳ رسید که اکنون حدود ۵۶ درصد از تراکنش‌های کارتی داخل روسیه را پوشش می‌دهد. برای پرداخت‌های بین‌المللی، روس‌ها به شبکه یونیون‌پی چین روی آورده‌اند. یونیون‌پی که توسط بانک مرکزی چین اداره و در بیش از ۱۸۰ کشور پذیرفته می‌شود، پس از تحریم‌ها به یک راه نجات برای شهروندان روس تبدیل شد تا بتوانند در خارج از کشور تراکنش‌های کارتی انجام دهند. بانک‌های روسی نیز کارت‌هایی با نشان مشترک میر-یونیون‌پی صادر می‌کنند تا تراکنش‌های داخلی از طریق میر و تراکنش‌های خارجی از طریق یونیون‌پی انجام شود. استفاده از این شبکه‌های جایگزین موجب شده روس‌ها وابستگی کمتری به زیرساخت‌های پرداخت غربی داشته باشند و در برابر تحریم‌هایی که شبکه‌های ویزا/مسترکارت یا سوئیفت را هدف می‌گیرند، مقاومت کنند.

ارز‌های دیجیتال بانک مرکزی (CBDCs)‌: چین و روسیه هر دو به توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی خود به عنوان راهکاری برای کاهش نفوذ دلار و سیستم‌های غربی روی آورده‌اند. چین، یوان دیجیتال (e-CNY) را در سال‌های اخیر به صورت آزمایشی در داخل کشور راه‌اندازی کرده و در حال ترویج استفاده از آن است. روسیه نیز پروژه روبل دیجیتال را سرعت بخشیده و در سال ۲۰۲۳ برنامه آزمایشی آن را با مشارکت چندین بانک آغاز کرد، به طوری که انتظار می‌رود طی سال‌های آینده روبل دیجیتال به صورت گسترده عملیاتی شود. ارز‌های دیجیتال بانک مرکزی که مستقیماً توسط بانک‌های مرکزی منتشر و پشتیبانی می‌شوند، قابلیت این را دارند که نظام پرداخت را متحول کرده و وابستگی به ارز واسط (مانند دلار) را کاهش دهند. پژوهشگران بروکینگز خاطرنشان کرده‌اند که یکپارچه شدن پیام‌رسانی و پرداخت در پلتفرم CBDC می‌تواند نقش دلار را به عنوان «واسطه معاملات» تضعیف کند و تسویه معاملات با ارز‌های غیردلاری را سریع‌تر و ارزان‌تر سازد. مشارکت فعال چین در پروژه‌های بین‌المللی نظیر پلتفرم چندجانبه (mBridge همکاری چین با کشور‌های دیگر برای تسویه آنی بین CBDC ها) نشان از تلاش پکن برای ایجاد زیرساخت‌های پرداخت فرامرزی بدون نیاز به دلار دارد.

استفاده از رمزارز‌ها و تجارت تهاتری به عنوان راهکار‌های مکمل: در کنار راهکار‌های رسمی بانکی، روسیه برای دور زدن محدودیت‌های مالی به رمزارز‌ها نیز توجه نشان داده است. با سخت‌تر شدن دسترسی روسیه به دلار و حتی یوان (به دلیل احتیاط بانک‌های چینی در برابر تحریم ثانویه)، مسکو به سرعت در حال ایجاد بستر قانونی جهت استفاده از ارز‌های دیجیتال و رمزارز‌ها در تجارت خارجی است. گزارش‌ها حاکی از آن است که روسیه از سپتامبر ۲۰۲۳ آزمایش پلتفرم‌های تبادل رمزارز را آغاز کرده و شخص ولادیمیر پوتین تأکید کرده که باید از این فرصت برای ایجاد چهارچوب قانونی دارایی‌های دیجیتال در تسویه پرداخت‌های بین‌المللی استفاده شود. علاوه بر رمزارزها، اگر هیچ راه دیگری مؤثر نباشد، تهاتر کالا به کالا نیز به عنوان یک روش سنتی مطرح شده است. گزارش رویترز در اوت ۲۰۲۳ نشان می‌دهد روسیه و چین در حال برنامه‌ریزی برای بازگرداندن تجارت تهاتری (معاوضه مستقیم کالا‌ها بدون تبادل ارز) به منظور دور زدن تحریم‌های غرب هستند. این معاملات پایاپای می‌تواند شامل تبادل محصولات کشاورزی و کالا‌های اساسی باشد. چنین مکانیزمی در دوره شوروی و سال‌های پس از آن بین دو کشور سابقه داشته است و بار دیگر برای تبادلات ضروری، مدنظر قرار گرفته است. گرچه رمزارز‌ها و تهاتر، راه‌حل‌های اصلی و درازمدت محسوب نمی‌شوند، اما به عنوان ابزار‌های مکمل، امکان تداوم تجارت را در شرایط فشار تحریمی فراهم می‌کنند.

جمع‌بندی: مجموعه اقدامات یاد شده نشان می‌دهد چین و روسیه به طور جدی در پی کمرنگ کردن نقش دلار در تعاملات مالی خود هستند. از استفاده گسترده از ارز‌های ملی گرفته تا ایجاد شبکه‌های موازی سوئیفت و کارت‌های اعتباری جایگزین و نیز نوآوری در حوزه ارز دیجیتال، همه این تلاش‌ها با هدف مصون‌سازی اقتصادشان در برابر تحریم‌ها و کاستن از سلطه دلار انجام می‌شود.

هرچند کارشناسان معتقدند دلار به این زودی از صدر نظام مالی جهان کنار نخواهد رفت، اما گسترش این پلتفرم‌ها و پیمان‌های مالی دوجانبه می‌تواند به تدریج از سلطه بلامنازع آن بکاهد و فضایی چندقطبی‌تر در عرصه پولی و مالی بین‌المللی ایجاد کند. به طور خلاصه، اگر هدف دور زدن تحریم‌ها در حجم بالا و پایدار است، مسیر غالب و کم‌هزینه‌تر همان فاکتورینگ و تسویه با یوان/روبل روی ریل CIPS (و در صورت نیاز لینک با SPFS) است. این مسیر هم‌اکنون ستون اصلی تجارت روسیه-چین است و به مراتب از سایر گزینه‌ها سهم بزرگ‌تر و اصطکاک کمتری دارد.

پرداخت کارتی (Mir/UnionPay) برای خُرد/سفر/خدمات، حیاتی است، اما جایگزین تسویه تجاری کلان نیست.

CBDC/رمزارز/تهاتر، فعلاً کمکی یا آزمایشی هستند و برای پوشش شکاف‌های خاص به کار می‌آیند، نه به‌عنوان کانال اصلی جریان تجارت.

منبع: ایران-برزین جعفرتاش