چوب و الک در مرز به الک، دولک و سه لک

به گزارش مجله خبری نگار، الک‌بازی زواره، بازی‌ای سنتی- تاریخی در اصفهان به‌تازگی در فهرست میراث ملی ناملموس کشور قرار گرفته است. الک‌بازی فقط در شهر کوچک زواره برگزار می‌شود. رئیس اداره ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی اصفهان می‌گوید که الک‌بازی یک بازی زنده است و هنوز در زواره بازی می‌شود. به‌گفته فهیمه نقاش‌زرگر، وقتی که پرونده الک‌بازی به جریان افتاد، جشنواره‌های مختلفی برای معرفی این بازی برگزار شد تا به‌نحوی الک‌بازی احیا شود.

۲۰۰ تا ۳۰۰ سال قدمت

قدمت الک‌بازی را بیش از ۳۰۰سال تخمین می‌زنند. بیش از ۴۰سال پیش نجار مسنی که ۷۰ساله بود، اعلام کرد که پدرش و پدربزرگش که خراط بودند، الک (وسیله‌بازی) هم می‌ساختند. یک کارشناس ارشد مردم‌شناسی در اصفهان می‌گوید: «درباره پیشینه الک‌بازی در زواره تاریخ دقیقی وجود ندارد. برخی معتقدند برای نخستین‌بار ۳ نسل قبل‌تر الک‌بازی انجام دادند و از آن موقع به بعد این بازی به‌عنوان یکی از تفریحات اصلی در زواره درآمده است.» 

عباس تراب‌زاده که نقش زیادی در ثبت الک‌بازی در فهرست میراث ناملموس داشته است، تأکید می‌کند: «آنچه ما به آن رسیدیم، این است که پیشینه الک‌بازی به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد.»

یک بازی نوروزی

به‌گفته کارشناس‌ارشد مردم‌شناسی در اصفهان، الک‌بازی از گذشته در زواره انجام می‌شده و همچنان این بازی خاص در این منطقه فراموش نشده است. عباس تراب‌زاده می‌گوید: «پرونده الک‌بازی برای قرار گرفتن در فهرست میراث ملی ناملموس تشکیل شد و اکنون به عنوان یک اثر ناملموس به ثبت رسیده است.» به‌گفته او، اوج برگزاری الک‌بازی در ایام نوروز است و درواقع این بازی پیش از شروع سال جدید انجام می‌شود و تا پایان عید نوروز ادامه می‌یابد. استقبال زیادی هم از الک‌بازی شده است. الک‌بازی البته علاوه بر نوروز و بهار در فصل پاییز و روز‌های جمعه و تعطیل هم برگزار می‌شود. کارشناس‌ارشد مردم‌شناسی اصفهان عنوان می‌کند: «الک‌بازی به‌صورت گروهی انجام می‌شود و بیشتر نوجوانان و جوانان این بازی را زنده نگه داشته‌اند؛ البته افراد نوجوان و جوان هم از پدران خود الک‌بازی را آموخته‌اند. درواقع می‌توان گفت از گروه سنی نوجوان تا بزرگسال الک‌بازی انجام می‌دهند. کودکان توانایی انجام الک‌بازی را ندارند. با همه اینها، الک‌بازی نسل به نسل پیش آمده و امروز هم شاهد برگزاری الک‌بازی هستیم.»

رئیس اداره ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی اصفهان نیز می‌گوید: «در پرونده الک‌بازی می‌بینیم که بچه‌های ۱۰، ۱۲ ساله علاقه زیادی به این بازی نشان می‌دهند. خیلی هم حرفه‌ای الک‌بازی می‌کنند و مشخص است که الک‌بازی نسل به نسل آمده و به بچه‌های امروزی منتقل شده و سبب زنده بودن این بازی شده است. درواقع ما می‌بینیم که بچه‌های امروزی به جای اینکه با گوشی‌های موبایل خود بازی کنند، الک‌بازی می‌کنند.»

زواره؛ خاستگاه الک‌بازی

الک‌بازی از بازی‌های بومی-محلی شهر زواره است که از دیرباز در بین مردان در سنین مختلف از کوچک تا بزرگ متداول بوده است.

فهیمه نقاش‌زرگر، رئیس اداره ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی اصفهان در این‌باره می‌گوید: «زواره یک شهر کوچک در استان اصفهان است. با وجودی که شهر است؛ بافت روستایی آن‌همچنان‌حفظ شده و الک‌بازی هم یک بازی قدیمی است که هنوز در این منطقه مورد توجه بسیاری قرار دارد. زواره یکی از مقاصد گردشگری است و حضور گردشگران در این شهر به احیا و مورد توجه قرار گرفتن الک‌بازی کمک بسیاری می‌کند. بافت تاریخی زواره همیشه مورد توجه گردشگران بوده و الک‌بازی هم به‌عنوان یک بازی قدیمی جایگاه ویژه‌ای در شهر زواره دارد.»

الک‌بازی، الک دولک

الک‌بازی با بازی الک دولک متفاوت است. کارشناس‌ارشد مردم‌شناسی اصفهان می‌گوید: «ما در الک‌بازی، یک اصطلاح داریم که می‌گوییم الک، دولک، سه‌لک. با این حال، الک‌بازی با بازی الک دولک تفاوت بسیاری دارد.» عباس تراب‌زاده عنوان می‌کند: «قواعد الک‌بازی پیچیده است و در عین حال، یک بازی بسیار جذاب به‌حساب می‌آید.»

فهیمه نقاش‌زرگر، رئیس اداره ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم در این‌باره می‌گوید: «آنچه در پرونده الک‌بازی وجود دارد، این است که الک‌بازی چیزی شبیه بازی الک دولک است. الک دولک در بسیاری از مناطق کشور بازی می‌شود.»

ظاهرا تفاوت در روش بازی و اصطلاحات، ابزار‌ها و ملزومات بازی (چوب و الک و کوه) این بازی را منحصر‌به‌فرد کرده است. همین ویژگی‌های خاص این‌بازی سنتی-تاریخی است که زمینه ثبتش را در فهرست میراث ناملموس کشور فراهم کرد.

الک‌بازی چیست؟

چوب و الک ۲ وسیله اصلی بازی را شامل می‌شود. الک وسیله چوبی خمره‌ای‌شکلی است به اندازه تقریبی بین ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر که توسط خراط تراشیده و ساخته می‌شود. معمولا برای ساخت الک از چوب درخت ون و عناب استفاده می‌کنند تا دربرابر ضربه، محکم و غیرشکننده باشد. وسیله دیگر، چوب الک است به طول ۶۰ تا ۷۰ و قطر ۳ سانتی‌متر. زمین بازی محوطه نسبتا وسیعی است که آن را مرزبندی می‌کنند. در نقطه میانی مرز بالا که محل استقرار گروه شروع‌کننده بازی است، نقطه‌ای را به نام کوه یا تل با تخته سنگ یا آجر به ارتفاع ۶۰ و پهنای ۷۰ سانتی‌متر مشخص می‌کنند. از محل قرار گرفتن کوه فاصله‌ای به متراژ ۵۰ تا ۶۰ متر را با گذاشتن سنگ علامت‌گذاری می‌کنند که این علامت‌گذاری در ۴ طرف زمین تکرار می‌شود و بازیکن فقط می‌تواند در محدوده‌ای که با مرزبندی مشخص شده بازی کند. افراد به ۲ گروه ۳ یا ۵ نفره تقسیم می‌شوند؛ گروه شروع‌کننده در بالای زمین و گروه مقابل در پایین زمین قرار می‌گیرند.

به‌طور کلی این بازی در چند مرحله انجام می‌شود؛ نخستین مرحله بازی گال است. در مرحله گال یکی از بازیکنان شروع‌کننده با یک دست الک را به هوا پرت می‌کند و با دست دیگر چوب الک را به زیر الک می‌زند و الک را به سمت پایین زمین که گروه مقابل قرار می‌گیرند، پرت می‌کند. حال اگر بازیکنی موفق به زدن گال نشود، می‌سوزد و بازیکن دیگری جایگزین او می‌شود. اگر تمام بازیکنان گروه موفق به زدن گال نشوند، گروه می‌سوزد و گروه مقابل جایگزین و شروع‌کننده بازی خواهد شد؛ بنابراین اگر هرکدام از بازیکنان گروه مقابل الک را در هوا بگیرند، بازیکن زننده الک می‌سوزد و از دور بازی کنار می‌رود، اما اگر موفق به گرفتن الک در هوا نشوند، الک را در نقطه‌ای که به زمین خورده به سمت کوه پرت می‌کنند و حال اگر الک به کوه برخورد کند، فاصله قرارگیری الک نسبت به کوه را به‌اصطلاح چوب‌گذاری می‌کنند؛ یعنی فاصله قرارگیری الک تا کوه را با چوب الک اندازه می‌گیرند، اگر فاصله کمتر از اندازه چوب الک باشد، زننده‌گال‌می‌سوزد، ولی درصورتی که فاصله بیشتر از اندازه چوب الک باشد، بازی ادامه پیدا می‌کند و شخص زننده گال تا ۳ مرتبه با چوب، الک را می‌زند که به‌ترتیب مراحل بازی، الک، دولک و سه لک گفته می‌شود که باید این مراحل فقط در داخل مرز انجام گیرد و اگر با زدن الک اول، الک از مرز خارج شود، بازیکن نمی‌تواند دو لک و سه لک را ادامه دهد.

منبع: همشهری