نوشیدن تاریخ؛ کافه دارالخلافه آن سوی طهران

به گزارش مجله خبری نگار، یکی از مهم‌ترین کمبود‌های فرهنگی تهران، فقدان فضا‌هایی است که همزمان بتواند نقش کتابخانه، مرکز پژوهشی و کافه فرهنگی را ایفا کند. اما در دل تهرانِ امروز، جایی هست که نه تنها بوی کاغذ که بوی تاریخ می‌دهد و در آن می‌توان به دل تاریخ پایتخت سفر کرد، اسناد و کتاب‌های قدیمی را ورق زد و در فضایی آرام از نوشیدنی و کتاب لذت برد.

دارالخلافه که نام قدیمی تهران است، حالا عنوان کافه کتابخانه‌ای است که این خلأ را پر کرده و با تلاشی دلسوزانه و شخصی توسط مدیرش راه‌اندازی شده است. ماجرا‌های کافه کتابخانه دارالخلافه، نه از حیاط دلگشا و اتاق‌های چشم‌نواز و نوستالژیک آماده‌شده برای پذیرایی، بلکه از کتابخانه کم‌نظیرش شروع می‌شود. «ایران» در گفت‌وگویی صمیمی با «بهزادیعقوبی»، مدیر کافه کتابخانه دارالخلافه از اهمیت حفظ اسناد تاریخی تهران، چالش‌های راه‌اندازی و نگهداری این فضا و همچنین تلاش‌های خستگی‌ناپذیر برای ترویج مطالعه و پژوهش در حوزه تهران با ما سخن گفت.

لطفاً ابتدا درباره انگیزه و داستان شکل‌گیری کافه کتابخانه دارالخلافه بفرمایید. چه عاملی باعث شد این مجموعه فرهنگی-پژوهشی شکل بگیرد؟

در این کافه علاوه بر کتاب‌های تاریخی، ادبی، رمان، روزنامه‌های صوراسرافیل، مرآةالسفر، تربیت، شرف و شرافت، دولت علیه، وقایع اتفاقیه، اطلاعات و مجلاتی، چون سپید وسیاه، اطلاعات ماهانه، یادگار، معارف اسلامی، هنر و مردم، کلک و تعدادی از اسناد وقفی تهران قدیم نیز برای پژوهشگران و علاقه‌مندان وجود دارد که به صورت کاملاً رایگان در دسترس آنان قرار می‌گیرد. علاوه بر این تعداد ٤٧٠ رمان به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و ایتالیایی در این کافه برای گردشگران خارجی در نظر گرفته شده است.

از سال ۹۷ موضوع راه‌اندازی این کافه کتابخانه برای من بسیار جدی شد. البته با توجه به اینکه مادرم را که بسیار به آثار هنری و کتب علاقه‌مند بود خیلی زود از دست دادم. تصمیم من برای راه‌اندازی کافه به منظور حفظ نام مادرم جدی‌تر شد. از طرفی خیلی دوست داشتم کاری انجام دهم که بتواند هم گره‌گشای پژوهشگران باشد و هم علاقه‌مندان به تاریخ تهران را گرد هم آورد.

همچنین پدرم در کودکی برایم داستانی از بهلول و باغ خسروشاهی تعریف می‌کرد؛ قصه‌هایی که در ذهنم ماندگار بود و الهام‌بخش اصلی برای ساختن این کافه کتابخانه شد. جایی که مردم و علاقه‌مندان به کتاب بتوانند در فضای گرم و صمیمی به تحقیق و مطالعه بپردازند و از این امکانات فرهنگی بهره ببرند.

شما اشاره کردید که این مجموعه نه تنها یک کتابخانه بلکه محلی برای نگهداری آرشیو‌های نایاب تاریخی است. لطفاً بیشتر درباره این آرشیو‌ها و اهمیت آنها توضیح دهید.

در این مجموعه بیش از ۳ هزار و ۵۰۰ جلد کتاب وجود دارد. همچنین آرشیوی شامل جراید و روزنامه‌های دوره قاجار و پهلوی اول و دوم را نگهداری می‌کنیم. ما ۳۰ هزار برگ سند مرتبط با حوزه تهران در اختیار داریم و بیش از ۹ هزار فریم عکس تاریخی؛ این آرشیو را برای پژوهشگران و دانشجویان منبعی بسیار ارزشمندتر کرده است. نکته مهم و جالب این است که هر اتاق در دارالخلافه به نام یکی از محلات قدیمی تهران نام‌گذاری شده تا هویت و خاطره هر محله زنده بماند. این رویکرد باعث شده که مراجعه‌کنندگان علاوه بر مطالعه، با تاریخ محلات شهر خود نیز آشنا شوند.

با توجه به هزینه‌های بالای جاری، چه مشکلات و چالش‌هایی برای حفظ و ادامه فعالیت دارالخلافه وجود دارد؟

هزینه‌های نگهداری این مجموعه بسیار سنگین است. فقط قبض‌های برق و گاز و آب و تلفن و اینترنت ماهانه به چند ده میلیون تومان می‌رسد. ۵ نفر پرسنل داریم که حقوقشان هم سهم بزرگی از هزینه‌هاست. حتی بار‌ها تصمیم گرفتم کافه پایین را ببندم و فقط فضای کتابخانه باقی بماند، اما معتقدم این ترکیب فضا برای جذب مخاطب و پویایی مجموعه ضروری است. در اصل فعالیت‌های این مجموعه کاملاً از سر علاقه و تعهد فرهنگی است، نه برای سود مالی.

مخاطبان اصلی دارالخلافه چه گروه‌هایی هستند؟ چه نوع پژوهشگران و علاقه‌مندانی از خدمات این مجموعه بهره‌مند می‌شوند؟

دانشجویان و پژوهشگران اصلی‌ترین مخاطبان ما هستند. آنها همیشه با مراجعه به دارالخلافه توانسته‌اند تحقیقات خود را پیش ببرند، بخش مهمی از انگیزه ادامه فعالیت این مجموعه همین رفع نیاز‌های جوانان و پژوهشگران است.

در این مسیر بار‌ها با دانشجویانی برخورد داشته‌ایم که برای انجام کار‌های پایان‌نامه و... از خدمات ما بهره برده‌اند این باعث افتخار ماست که توانسته‌ایم سهمی در رشد علمی داشته باشیم.

خدمات این کافه کتاب برای مراجعان رایگان است. آیا این موضوع خللی در روند مسیر کار شما ایجاد نکرده است؟

عده‌ای می‌گویند این کار باعث کم‌ارزش شدن کتاب می‌شود، اما من معتقدم ما داریم خدمت فرهنگی می‌کنیم و هدف‌مان گسترش دانش و آگاهی است. حتی اگر از نگاه اقتصادی یا مذهبی هم نگاه کنیم، این کار به توسعه فرهنگی و اجتماعی ما کمک می‌کند. در این فضا هر کسی که به تاریخ تهران علاقه دارد می‌تواند بیاید و از منابع استفاده کند، بدون اینکه نگران هزینه‌های گزاف باشد. ما تلاش کردیم فضایی ایجاد کنیم که برای همه اقشار جامعه قابل دسترس باشد.

در اصل کافه کتابخانه دارالخلافه تنها کتابخانه نیست؛ بلکه محلی برای برگزاری ایونت‌ها، نشست‌ها و گفت‌و‌گو‌های تخصصی درباره تهران و تاریخ آن است. ما در طول سال چندین ایونت برگزار می‌کنیم که استقبال خوبی از آن شده است. حتی یک بار اینستاگرام لایو گذاشتیم که حدود ۱۸۳۵ نفر مراسم را دنبال کردند. پیج اینستاگرام ما بیش از ۲.۵ میلیون بازدید داشته و خیلی‌ها از این طریق با ما آشنا شده‌اند. این ارتباطات باعث شده که خیلی‌ها حتی از خارج از کشور به ما مراجعه کنند و از آرشیو‌ها و منابع استفاده و از ما حمایت کنند.

چالش‌ها و دستاورد‌های کافه کتابخانه دارالخلافه چیست؟

ما تلاش کردیم فضایی ایجاد کنیم که هم‌زمان با حفظ میراث فرهنگی، محل تلاقی پژوهشگران، دانشجویان، علاقه‌مندان و حتی مردم عادی باشد تا بتوانند در فضایی دوستانه و صمیمی به مطالعه و تحقیق بپردازند. اما پرداخت قبض‌ها برای یک فضای فرهنگی، واقعاً دشوار است.

اینجا فقط یک کتابخانه نیست ما ۳۵۰۰ جلد کتاب و آرشیوی شامل بیش از ۳۰ هزار برگ سند تاریخی، روزنامه‌های دوره قاجار و پهلوی را در اختیار داریم. هر میز در این کافه به نام یک محله تاریخی تهران نامگذاری شده است و این تلاش می‌کند تا بازدیدکنندگان را به فرهنگ و تاریخ محلات تهران متصل کند.

نقش کافه در فرهنگ‌سازی و ایجاد فضای اجتماعی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

وجود بخش کافه در کنار کتابخانه، این امکان را فراهم می‌کند که افراد بتوانند در کنار مطالعه و تحقیق، لحظاتی آرامش‌بخش و دوستانه داشته باشند. فضای کافه باعث شده که بازدیدکنندگان بیشتری جذب شوند و اینجا تنها محلی برای کتابخوانی خشک و رسمی نباشد. تلاش شده که خدمات و امکانات به گونه‌ای باشد که طیف گسترده‌ای از جامعه بتوانند بهره‌مند شوند: دانشجویان، پژوهشگران، هنرمندان و حتی خانواده‌ها به اینجا می‌آیند. این ترکیب افراد با زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی، فضای خاصی ایجاد کرده که باعث رشد و توسعه فرهنگی منطقه شده است.

نقش و جایگاه حمایت‌های دولتی و سازمان‌های مرتبط مانند وزارت میراث فرهنگی و گردشگری در موفقیت و پایداری این مجموعه چیست؟

مجموعه بخشی از برنامه‌های گردشگری فرهنگی شهر تهران باشد. اگر نهاد‌های میراث فرهنگی و گردشگری به ما بپیوندند و حمایت کنند، می‌توانیم خدمات گسترده‌تر و بهتری ارائه دهیم.

از مردم می‌خواهم که بیشتر به اهمیت چنین فضا‌هایی پی ببرند، این مکان متعلق به همه شهروندان است و باید با مشارکت و حمایت همگانی، زنده بماند.

چه چشم‌اندازی برای کافه دارالخلافه در آینده دارید؟ چه برنامه‌هایی برای توسعه و گسترش فعالیت‌ها در نظر گرفته‌اید؟

پایتخت ما کمبود‌های زیادی در حوزه فرهنگ و تاریخ دارد. این خلأ باعث شد که من به عنوان یک شهروند، خودم دست به کار شوم و این کافه کتابخانه را راه‌اندازی کنم.

از سال ۹۷ که مادرم را از دست دادم، شدت علاقه‌ام به این موضوع بیشتر شد. مادرم همیشه عاشق کتاب و فرهنگ بود و من به نوعی این مجموعه را به یاد او و برای ادامه راهش راه‌اندازی کردم. من علاقه‌ای ندارم که کسی به من پول بدهد یا حمایت مالی داشته باشم، اما واقعیت این است که بدون حمایت نمی‌توان این فضا را حفظ کرد. حتی بعضی وقت‌ها به من گفته‌اند این کافه را ببندم، چون هزینه‌اش زیاد است، ولی من نمی‌خواهم این کار را انجام دهم.

چنین مراکزی باید از سوی نهاد‌های دولتی و فرهنگی حمایت شوند. وزارت میراث فرهنگی، سازمان گردشگری و شهرداری باید این مراکز را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی شهر حمایت کنند.

این مجموعه تنها یک کتابخانه نیست، بلکه محلی برای گردهمایی فرهنگی، نشست‌های تخصصی، پژوهش و حتی رویداد‌های هنری است. این فضا توانسته جذب قابل توجهی از دانشجویان، پژوهشگران، هنرمندان و حتی مردم عادی داشته باشد. ما هر هفته میزبان پژوهشگران زیادی هستیم که برای انجام تحقیق و نوشتن پایان‌نامه به اینجا می‌آیند. برخی حتی از دانشگاه‌های دوردست برای بهره‌برداری از آرشیو‌های ما می‌آیند.

هدف ما تنها نگهداری اسناد و کتاب‌ها نیست، بلکه می‌خواهیم فرهنگی را زنده کنیم که فراموش شده است. اگر به ما کمک شود، می‌توانیم این فضا را گسترش دهیم و به مرکزی مهم برای تاریخ و فرهنگ تهران تبدیل کنیم.

اگر بخواهید پیام خود را به مسئولان، نهاد‌های فرهنگی و همچنین مردم بفرمایید، چه نکاتی را مطرح می‌کنید؟

پایتخت ما از نظر فرهنگی دچار کمبود‌های جدی است؛ فضا‌هایی که تاریخ و هویت شهر را حفظ و به نسل جدید منتقل کنند، بسیار محدود است.

کتابخانه‌ای در دل کافه

در قلب شلوغ و پرجنب‌وجوش تهران، جایی هست که با عبور از درِ چوبی‌اش، ناگهان وارد جهانی دیگر می‌شوی؛ جهانی آکنده از عطر کاغذ و قهوه، طعم کیک دارچینی، و آرامشی که از صدای قطرات آب در حوض آبی حیاط سرچشمه می‌گیرد. اینجا «دارالخلافه» است؛ کافه‌ای فرهنگی‌ـ‌هنری که در خانه‌ای تاریخی جان گرفته و امروز به بهشت کتابخوان‌ها بدل شده است.

نام «دارالخلافه» برگرفته از عنوان قدیم تهران است؛ لقبی که آقامحمدخان قاجار پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت بر آن نهاد. تهران آن روز‌ها چهار محله داشت و به‌تدریج به شش محله گسترش یافت؛ محدوده‌ای که از شمال به خیابان انقلاب، از جنوب به شوش، از شرق به خیابان ۱۷ شهریور و از غرب به خیابان کارگر می‌رسید.

عمارت فعلی دارالخلافه، خانه‌ای ۲۶۰ متری است که روزگاری متعلق به مهین‌الملک وزینانی، داماد مظفرالدین‌شاه، بوده است. در دهه ۴۰ خورشیدی، این خانه به مالکیت امینی، نخست‌وزیر دوران محمدرضا پهلوی و شوهرخاله مهین‌الملک درآمد و توسط او وقف شد. سال‌ها بعد، این خانه که به مخروبه‌ای بدل شده بود، توسط مالک فعلی کافه با هزینه شخصی و بدون حمایت نهاد‌های دولتی مرمت و با طراحی داخلی منحصر‌به‌فرد، به مکانی فرهنگی‌ـ‌هنری تبدیل شد.

فضای داخلی دارالخلافه با الهام از معماری ایرانی طراحی شده؛ همان سبک اصیل با اندرونی، بیرونی و شاه‌نشین. دکوراسیون آن، از کاغذدیواری‌ها تا کاشی‌کاری‌ها، بازتابی از زیبایی‌های دوران قدیم است. در حیاط، حوضی که سال‌ها مدفون بود، دوباره جان گرفته و کف حیاط که پیش‌تر موزاییکی بود، حالا با آجر فرش شده است. گوشه‌گوشه این عمارت با عتیقه‌هایی تزئین شده که صاحب کافه از چهارده‌سالگی شروع به جمع‌آوری‌شان کرده؛ از دوربین‌های قدیمی گرفته تا والور و فانوس‌هایی که هرکدام قصه‌ای دارند. دارالخلافه پنج اتاق دارد که هرکدام با الهام از محله‌های قدیمی تهران - بازار، چاله‌میدان، ارگ، عودلاجان و سنگلج ــ چیدمان شده‌اند. گفته می‌شود اگر کسی از این اتاق‌ها دیدن کند و توضیحات مربوط به هر محله را بخواند، گویی سه واحد «تهران‌شناسی» را گذرانده است.

دارالخلافه یکی از کافه‌کتاب‌های شناخته‌شده تهران است؛ با بیش از ۳۵۰۰ جلد کتاب، روزنامه و مطبوعات قدیمی از دوره قاجار تا پهلوی، از جمله نسخه‌هایی از «وقایع اتفاقیه» و «سیاه و سپید» که در قفسه‌های چوبی خانه جا خوش کرده‌اند. در این کافه می‌توان کتاب‌ها را به رایگان امانت گرفت یا با نوشیدنی‌ای گرم در یکی از اتاق‌ها مطالعه کرد. منوی دارالخلافه تنوعی چشمگیر دارد: از اسپرسوبار و قهوه‌های دمی و سرد گرفته تا شیک‌ها، دسرها، صبحانه‌های مفصل، اسموتی‌ها، عرقیجات گیاهی، دمنوش‌های سنتی و انواع غذا‌ها و سالادها. هر نوشیدنی یا خوراکی در این فضا، طعمی از گذشته را با حال پیوند می‌زند.

دارالخلافه، تلاشی ا‌ست برای آشتی با سنت، معماری ایرانی و هویتی که در هیاهوی امروز گم شده؛ مکانی که نه‌تنها خاطره‌انگیز است، بلکه دعوتی است به تأمل، مطالعه و بازگشت به ریشه‌ها.

منبع: ایران-شیما جهانبخش