کربن سیاه نیروی محرکه انقلاب صنعتی شد!

به گزارش مجله خبری نگار/ایمنا، در دنیای امروز، مواد پیشرفته و فناوری‌های نوین نقشی اساسی در تحول و پیشرفت صنایع ایفا می‌کنند. یکی از این مواد که در سال‌های اخیر توجه گسترده‌ای را به خود جلب کرده، کربن بلک است؛ ماده‌ای با ساختار متراکم و خواصی منحصربه‌فرد که در حوزه‌های مختلف از الکترونیک گرفته تا پزشکی، انقلابی ایجاد کرده است.

کربن بلک به دلیل ویژگی‌هایی همچون هدایت الکتریکی بالا، استحکام مکانیکی فوق‌العاده، مقاومت حرارتی و شیمیایی و سازگاری زیستی، جایگزینی نوآورانه و کارآمد برای بسیاری از مواد سنتی محسوب می‌شود. این ماده به روش‌های گوناگونی از جمله رسوب شیمیایی بخار (CVD)، پیرولیز زیست‌توده و تف‌جوشی کربن پودری تولید می‌شود. هرچند بعضی از این فرایندها پرهزینه است، اما پیشرفت‌های اخیر در بهینه‌سازی روش‌های تولید، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای را برای کاهش هزینه‌ها و توسعه صنعتی این ماده ترسیم کرده است.

ایران به واسطه برخورداری از منابع غنی نظیر مشتقات نفتی و زیست‌توده، ظرفیت بالایی برای تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های اصلی تولید کربن بلک در منطقه دارد. کارشناسان بر این باورند که با سرمایه‌گذاری در تحقیقات پیشرفته و تقویت همکاری‌های میان دانشگاه‌ها و صنایع، می‌توان به پیشرفت چشمگیری در این حوزه دست یافت و از مزایای اقتصادی و فناورانه آن بهره‌مند شد.

برای بررسی عمیق‌تر این موضوع و آشنایی با آخرین دستاوردها و چالش‌های موجود، گفت‌وگویی با مژگان فتحی، پژوهشگر و متخصص فناوری‌های نوین کربنی انجام داده‌ایم. او با سال‌ها تجربه در حوزه‌ی نانومواد و کاربردهای صنعتی، دیدگاه‌های تخصصی و راهکارهای عملی خود را درباره آینده کربن بلک و نقش آن در تحول صنایع ارائه می‌دهد.

ایمنا: تعریف کربن بلک و تفاوت آن با سایر اشکال کربن چیست؟

فتحی: کربن بلک به مواد کربنی اطلاق می‌شود که دارای ساختاری پیوسته و متراکم هستند. برخلاف گرافن یا نانولوله‌های کربنی که در مقیاس نانو فعالیت می‌کنند، این ماده در ابعاد میکرومتر تا ماکرومتر تولید شده و از استحکام مکانیکی بسیار بالایی برخوردار است، ویژگی برجسته کربن بلک، ساختار سه‌بعدی و یکپارچه آن است که موجب می‌شود این ماده در ساخت قطعات صنعتی مقاوم و رسانا نقش بسزایی ایفا کند، در حالی که کاربرد نانومواد کربنی بیشتر به عنوان افزودنی‌های بهبوددهنده ویژگی مواد استفاده می‌شود، کربن بلک به‌تنهایی قابلیت استفاده در قطعات حساس صنعتی و حتی کاربردهای استراتژیک را دارد.

ایمنا: ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی کربن بلک چیست؟

فتحی: از جمله ویژگی‌های کلیدی کربن بلک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

هدایت الکتریکی بالا: همچون گرافیت، کربن بلک دارای هدایت الکتریکی بسیار بالاست که امکان جایگزینی آن با فلزات در برخی از مدارهای الکترونیکی و قطعات حساس صنعتی را فراهم می‌کند.

نسبت استحکام به وزن بسیار بالا: این ویژگی کربن بلک را به گزینه‌ای مناسب برای صنایع خودروسازی و هوافضا تبدیل کرده است؛ جایی که کاهش وزن همزمان با افزایش مقاومت مکانیکی اهمیت ویژه‌ای دارد.

مقاومت شیمیایی و حرارتی: کربن بلک در برابر اکسیداسیون، خوردگی و دماهای بسیار بالا مقاومت نشان می‌دهد؛ امری که آن را در محیط‌های سخت صنعتی و شرایط عملیاتی داغ بسیار کاربردی می‌سازد.

زیست‌سازگاری: برخی از انواع این ماده به دلیل سازگاری با بافت‌های زیستی در تولید تجهیزات پزشکی، از جمله پروتزها و ایمپلنت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استحکام مکانیکی و مقاومت شیمیایی بالا، کربن بلک را به ماده‌ای ایده‌آل برای صنایع مختلف از جمله تولید قطعات الکترونیکی، ساخت قطعات خودرو و حتی برخی کاربردهای پزشکی تبدیل کرده است. این ویژگی‌ها نه‌تنها موجب می‌شوند که کربن بلک جایگزین مناسبی برای مواد فلزی در بسیاری از کاربردها باشد، بلکه از نظر اقتصادی نیز می‌تواند نقش مهمی در کاهش هزینه‌های تولید ایفا کند.

ایمنا: روش‌های تولید کربن بلک به چه صورت است؟

فتحی: تولید کربن بلک از چندین روش پیشرفته انجام می‌شود که هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند.

رسوب شیمیایی بخار (CVD): این روش به عنوان پیشرفته‌ترین روش تولید کربن بلک شناخته می‌شود. در روش CVD، گازهای کربنی در دمای کنترل شده به سطح کاتالیزور می‌رسند و به‌تدریج لایه‌های نازکی از کربن تشکیل می‌دهند. از مزایای این روش می‌توان به کنترل دقیق روی ساختار و خلوص ماده اشاره کرد، گرچه هزینه‌های بالای تولید از معایب آن به شمار می‌رود.

پیرولیز زیست‌توده: در این روش، مواد آلی و زیست‌توده در دماهای بالا و در غیاب اکسیژن به تجزیه می‌رسند و ماده کربنی تولید می‌شود. این روش به دلیل مقرون‌به‌صرفه بودن و امکان تولید انبوه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند به عنوان گزینه‌ای مناسب در صنایع تولیدی ایران مطرح شود.

تف‌جوشی کربن پودری:در این فرایند، از کربن پودری به عنوان ماده اولیه استفاده می‌شود و پس از تف‌جوشی، قطعات مکانیکی و الکترونیکی با کیفیت تولید می‌شوند. اگرچه این روش از نظر هزینه و سادگی فرایند مطلوب است، اما کنترل دقیق بر روی ساختار نهایی ماده نسبت به روش CVD کمی دشوارتر است ، هر کدام از این روش‌ها بسته به نیاز صنعتی و کاربرد نهایی، دارای مزایا و چالش‌های خود هستند. در حالی که روش CVD از لحاظ دقت ساختاری برتری دارد، پیرولیز زیست‌توده به دلیل هزینه‌های پایین‌تر و قابلیت تولید انبوه، انتخاب مناسبی برای بسیاری از کارخانه‌های تولیدی در ایران محسوب می‌شود.

ایمنا: کاربردهای گسترده کربن بلک در صنایع نوین چیست؟

فتحی: با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد کربن بلک، این ماده در صنایع مختلف کاربردهای متنوع و گسترده‌ای دارد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

صنعت الکترونیک: استفاده از کربن بلک به عنوان جایگزینی برای فلزات در مدارهای الکترونیکی و قطعات مقاوم به خوردگی، از جمله دستاوردهای مهم این ماده به شمار می‌رود. در ساخت مدارهای چاپی و اجزای حساس الکترونیکی، خواص هدایت الکتریکی بالا می‌تواند به بهبود عملکرد و کاهش هزینه‌های تولید کمک بسیاری کند.

خودروسازی و هوافضا: کاهش وزن و افزایش استحکام قطعات یکی از اهداف اصلی صنایع خودروسازی و هوافضا است. کربن بلک به دلیل نسبت استحکام به وزن بالا و مقاومت در برابر ضربه و حرارت، توانسته جایگزین مناسبی برای مواد سنتی نظیر آلیاژهای فلزی در ساخت قطعات ساختاری و پوسته‌های محافظ شود.

پزشکی و بیوتکنولوژی: یکی از زمینه‌های نوظهور استفاده از کربن بلک، حوزه پزشکی است. برخی از انواع این ماده به دلیل زیست‌سازگاری بالا در تولید پروتزها، ایمپلنت‌ها و حتی در سیستم‌های تحویل دارو کاربرد یافته‌اند. کاربردهای نوین این ماده در طراحی و ساخت تجهیزات پزشکی، افق‌های جدیدی را در حوزه بهداشت و درمان می‌گشاید.

انرژی: در حوزه انرژی، کربن بلک به عنوان ماده‌ای مؤثر در افزایش کارایی باتری‌ها و ابرخازن‌ها مورد توجه قرار گرفته است. با استفاده از این ماده، می‌توان عملکرد سیستم‌های ذخیره انرژی را بهبود بخشید و از این طریق، سهم ایران را در بازارهای جهانی انرژی افزایش داد.

محیط زیست: کاربردهای زیست‌محیطی کربن بلک نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به عنوان نمونه، استفاده از این ماده در سیستم‌های تصفیه آب و هوا و جذب آلاینده‌ها، می‌تواند نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست و بهبود کیفیت زندگی شهری ایفا کند. این تنوع در کاربردها، کربن بلک را به یک ماده استراتژیک تبدیل کرده است؛ ماده‌ای که می‌تواند نیازهای چندگانه صنایع را در یک زمان برآورده کند و در عین حال زمینه‌های نوآوری و توسعه فناوری‌های پیشرفته را فراهم آورد.

ایمنا: ظرفیت‌های ایران در تولید کربن بلک چقدر است؟

فتحی: با توجه به منابع غنی اولیه‌ای که ایران در اختیار دارد، از جمله مشتقات نفتی و زیست‌توده، کارشناسان بر این باورند که کشور می‌تواند به سرعت در زمینه تولید کربن بلک به یک قطب منطقه‌ای تبدیل شود. ایران دارای منابع اولیه متنوع و گسترده‌ای است که در صورت به‌کارگیری فناوری‌های نوین و افزایش سرمایه‌گذاری‌های پژوهشی، می‌تواند به تولید انبوه کربن بلک بپردازد و وابستگی به واردات این ماده حساس را به حداقل برساند.

ویژگی‌های اقتصادی و استراتژیک کربن بلک، همچنین می‌تواند نقش مهمی در رشد صنایع نوین کشور داشته باشد. ایجاد مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های پیشرفته در زمینه فناوری‌های کربنی، به همراه همکاری نزدیک میان دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنعت‌گران، می‌تواند موجبات تسریع روند انتقال فناوری از آزمایشگاه به خط تولید انبوه را فراهم آورد. از سوی دیگر، سیاست‌های حمایتی دولت و سرمایه‌گذاری‌های ویژه در زمینه نانوتکنولوژی، زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشمگیر در تولید و کاربرد کربن بلک خواهد بود.

با توسعه فناوری‌های تولید مقرون‌به‌صرفه همچون پیرولیز زیست‌توده، امکان تولید این ماده در مقیاس بزرگ و با هزینه کمتر فراهم می‌شود. این امر به‌ویژه در شرایط اقتصادی کنونی که نیاز به خودکفایی در حوزه‌های استراتژیک وجود دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و استفاده از منابع بومی، ایران می‌تواند نه‌تنها نیازهای داخلی خود را پوشش دهد، بلکه به عنوان یک صادرکننده کلیدی در بازارهای منطقه‌ای و حتی جهانی مطرح شود.

ایمنا: چشم‌انداز آینده و نوآوری‌های مرتبط با کربن بلک چیست؟

فتحی: چشم‌انداز آینده کربن بلک از دیدگاه کارشناسان بسیار روشن به نظر می‌رسد. پیشرفت‌های اخیر در زمینه بهینه‌سازی روش‌های تولید و کاهش هزینه‌های عملیاتی، استفاده از این ماده را در صنایع مختلف گسترش داده و افق‌های نوینی برای نوآوری ایجاد کرده است، با بهبود ساختارهای نانومقیاس و ادغام این ماده با فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی و سیستم‌های پیشرفته ذخیره انرژی، فرصت‌های جدیدی در زمینه طراحی و ساخت محصولات هوشمند فراهم خواهد شد.

از جمله نوآوری‌های پیش رو می‌توان به توسعه باتری‌های پیشرفته و ابرخازن‌هایی اشاره کرد که با استفاده از کربن بلک، عملکرد و کارایی به مراتب بهتری نسبت به فناوری‌های موجود ارائه می‌دهند، همچنین ادغام این ماده در سیستم‌های خودران خودروها و هواپیماهای بدون سرنشین، زمینه‌های نوینی برای ارتقا ایمنی و بهره‌وری فراهم می‌آورد. به علاوه، کاربردهای زیست‌سازگار کربن بلک در حوزه پزشکی می‌تواند تحولاتی در روش‌های درمانی و طراحی پروتزهای هوشمند به همراه داشته باشد.

با توجه به روند رو به رشد تحقیقات در زمینه مواد کربنی، انتظار می‌رود در سال‌های آینده شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در این حوزه باشیم. افزایش همکاری‌های بین‌المللی، انتقال فناوری از مراکز تحقیقاتی پیشرفته خارجی به داخل کشور و بومی‌سازی فناوری‌های تولید از جمله عوامل مهم در ارتقای سطح فناوری کربن بلک در ایران به شمار می‌آیند. در این میان، نقش دولت و نهادهای مرتبط در حمایت از پروژه‌های پژوهشی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تحقیق و توسعه، از اساسی‌ترین عوامل موفقیت در این مسیر محسوب می‌شود.

ایمنا: نقش دولت و سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری‌های کربنی به چه صورت است؟

فتحی: توسعه فناوری‌های نوین، به‌ویژه در زمینه مواد کربنی، نیازمند هماهنگی و همکاری میان بخش‌های دولتی، دانشگاه‌ها و صنعت‌گران است. در همین راستا، ایجاد سیاست‌های حمایتی و افزایش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تحقیق و توسعه، می‌تواند زمینه‌ساز رشد سریع این فناوری و استفاده گسترده از آن در صنایع مختلف شود، سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های علمی و فناوری‌های نوین، از جمله کربن بلک، نه‌تنها به ارتقای سطح دانش کشور کمک می‌کند، بلکه زمینه‌های صادرات و تعاملات اقتصادی با کشورهای دیگر را نیز گسترش می‌دهد.

ایجاد شبکه‌های همکاری بین مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های فناوری محور، می‌تواند منجر به تبادل دانش و انتقال سریع فناوری‌های جدید به صنایع تولیدی شود، علاوه بر این تشویق پژوهشگران جوان و ارائه تسهیلات لازم به آنان، نقش مهمی در رشد سریع این حوزه دارد. از سوی دیگر، استفاده از منابع بومی و به‌کارگیری فناوری‌های سازگار با شرایط محلی، می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش داده و رقابت‌پذیری محصولات تولیدی را در بازارهای داخلی و بین‌المللی افزایش دهد.

ایمنا: تجارب موفق بین‌المللی و درس‌های قابل استفاده برای ایران کدام است؟

فتحی: در سال‌های اخیر، بسیاری از کشورهای پیشرفته در زمینه تولید مواد کربنی و بهره‌برداری از کاربردهای نوین آن موفقیت‌های چشمگیری کسب کرده‌اند. کشورهایی نظیر ایالات متحده، ژاپن و آلمان با ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته و پیاده‌سازی پروژه‌های صنعتی در مقیاس بزرگ، توانسته‌اند جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی برای محصولات کربنی به دست آورند، ایران با وجود دارا بودن ظرفیت‌های تحقیقاتی و منابع اولیه غنی، می‌تواند از تجارب موفق کشورهای پیشرفته درس بگیرد و با بومی‌سازی فناوری‌های تولید، به سرعت جایگاه خود را در این عرصه تثبیت کند.

از جمله ساختارهای تولید کربن بلک با بهره‌گیری از روش‌های نوین همچون CVD و پیرولیز زیست‌توده، می‌تواند به مدیران و پژوهشگران ایرانی در تدوین راهبردهای توسعه فناوری‌های کربنی کمک شایانی کند، همکاری‌های علمی-صنعتی با مراکز تحقیقاتی خارجی و انتقال فناوری‌های نوین، می‌تواند به عنوان یک کاتالیزور در رشد سریع این صنعت در ایران عمل کند.

ایمنا: چالش‌ها و راهکارهای پیش رو این صنعت چیست؟

فتحی: هرچند که پتانسیل‌های بسیار زیادی در زمینه فناوری کربن بلک وجود دارد، اما چالش‌هایی نیز در این مسیر قابل توجه است. از جمله مهم‌ترین چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد؛ هزینه‌های بالای تولید، به‌ویژه در روش‌هایی همچون CVD که نیاز به تجهیزات پیشرفته و کنترل دقیق شرایط واکنش دارند. نیاز به زیرساخت‌های پژوهشی، ایجاد آزمایشگاه‌های پیشرفته و تأمین منابع انسانی متخصص در زمینه فناوری‌های نوین کربنی از جمله نیازمندی‌های اساسی برای پیشبرد این فناوری است. انتقال فناوری از محیط‌های تحقیقاتی به خط تولید، یکی از دغدغه‌های اصلی در بومی‌سازی فناوری‌های پیشرفته، گذار از مرحله آزمایشگاهی به تولید انبوه و صنعتی است.

برای غلبه‌بر این چالش‌ها، پیشنهادهایی از سوی کارشناسان ارائه شده است. ایجاد تسهیلات مالی و اعتباری برای شرکت‌های نوپا و استارت‌آپ‌های فعال در حوزه فناوری‌های کربنی، تقویت همکاری‌های بین دانشگاه‌ها و صنعت و همچنین ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی از جمله راهکارهای پیشنهادی می‌باشد با حمایت‌های لازم از سوی دولت و بخش خصوصی، می‌توان زمینه‌های لازم برای بومی‌سازی و توسعه فناوری‌های کربنی را فراهم کرد و در نتیجه، صنعت کربن بلک را به یک صنعت پیشرو در ایران تبدیل کرد.

ایمنا: نوآوری‌های آینده و چشم‌اندازهای توسعه فناوری

فتحی: با توجه به روند رو به رشد جهانی در زمینه نانوتکنولوژی، انتظار می‌رود که در سال‌های آتی شاهد پیشرفت‌های بیشتری در حوزه فناوری کربن بلک باشیم، ادغام این ماده با فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و سامانه‌های هوشمند می‌تواند افق‌های تازه‌ای را در طراحی محصولات صنعتی و پزشکی باز کند. از جمله نوآوری‌های مورد انتظار می‌توان به طراحی باتری‌های پیشرفته با عمر طولانی‌تر، ابرخازن‌هایی با ظرفیت ذخیره‌سازی بالا و حتی قطعات سازگار با محیط زیست اشاره کرد.

در همین راستا، پژوهشگران در حال بررسی راهکارهایی برای بهینه‌سازی ساختارهای نانومقیاس کربن بلک به‌منظور افزایش راندمان الکتریکی و بهبود خواص مکانیکی آن هستند، ادغام فناوری‌های هوش مصنوعی در فرایندهای تولید می‌تواند به بهبود کنترل کیفیت و کاهش هزینه‌های تولید منجر شود. این موضوع می‌تواند زمینه‌های نوآوری‌های صنعتی و علمی را به‌طور چشمگیری گسترش دهد، توسعه فناوری‌های مرتبط با کربن بلک، می‌تواند فرصت‌های شغلی جدید و ارتقای سطح دانش فنی در کشور ایجاد کند که در بلندمدت به افزایش توان رقابتی ایران در بازارهای جهانی منجر خواهد شد.