بیم و امید رشد ۳۵ درصدی ترانزیت از ایران

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: خبر‌های خوبی از توسعه حوزه ترانزیت کشور به گوش می‌رسد از جمله این که رئیس کل گمرک از رشد ۳۵ درصدی ترانزیت ایران در ۱۱ ماهه امسال و رسیدن آن به بیش از ۱۶ میلیون تن خبر داده است. با این حال، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال گذشته نشان می‌دهد که نباید به سادگی به افزایش کمیت ترانزیت کشور دلخوش بود. چرا که موجب محروم ماندن ایران از جهش در این حوزه می‌شود. طبق این گزارش، نیاز به قرارگرفتن تمام اقدامات حول ترانزیت کشور ذیل یک برنامه بلندمدت و راهبردی وجود دارد.

محمد رضوانی‎فر رئیس کل گمرک با بیان آمار‌های جدید ترانزیت خارجی از مسیر ایران گفت: ترانزیت خارجی از مسیر ایران در ۱۱ماهه امسال با ۳۵ درصد افزایش در مقایسه با پارسال به رقم ۱۶ میلیون و ۱۲۲ هزار تن رسید. وی با اشاره به این‎که مرز پرویزخان دروازه ترانزیتی نوظهور در ایران بوده است، گفت: در ۱۱ ماهه امسال ترانزیت خارجی از مبدأ گمرک پرویزخان با ۳۶۳ درصد رشد به سه میلیون و ۴۹۲ هزار تن رسیده که به‌عنوان دروازه ترانزیتی نوظهور در ایران در رتبه دوم گمرکات عمده مبدأ ترانزیت خارجی پس از گمرک منطقه ویژه شهید رجایی قرار گرفته است. به گفته رضوانی‌فر، گمرک باشماق با یک میلیون و ۷۲۰ هزار تن، بازرگان با یک میلیون و ۱۰۹ هزار تن، سرخس با ۶۵۹ هزار تن، بیله سوار با ۶۳۲ هزار تن، جلفا با ۵۰۵ هزار تن، آستارا با ۵۰۲ هزار تن، بندر لنگه با ۴۵۷ هزار تن و منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا با ۴۰۷ هزار تن در رتبه سوم تا دهم گمرکات عمده مبدأ ترانزیت خارجی قرار گرفتند. معاون وزیر امور اقتصادی و دارایی اظهار کرد: ۱۴ میلیون و ۲۳۶ هزار تن ترانزیت خارجی از مسیر ایران با سهمی معادل ۸۸.۳۱ درصد از کل ترانزیت خارجی از مبدأ ۱۰ گمرک فوق بوده است.

جهش یا بهبود ترانزیت؟ مسئله این است

درخور ذکر است اگر چه تلاش‌های فعلی برای ارتقای ترانزیت کشور مثبت و شایسته قدردانی است، اما باید گفت در صورتی که این تلاش‌ها در قالب یک برنامه ریزی راهبردی قرار نگیرند، همچنان نخواهند توانست بخش اعظم استعداد‌های ترانزیتی ایران را فعال کنند. گزارش شماره ۲۵۰۱۸۱۴۵ مرکز پژوهش‌های مجلس که در اوایل سال گذشته منتشر شده، نشان می‌دهد تلاش‌های انجام شده حداقل تا آن تاریخ از نوع کوتاه مدت و عملیاتی و در جهت بهره برداری از زیرساخت‌های موجود بوده اند که در خوش‎بینانه‎ترین حالت می‌توانند عملکرد ترانزیتی در حدود ۲۰ یا نهایتاً ۳۰ میلیون تن در سال را محقق کنند. این گزارش می‌افزاید با این حال برای دستیابی به استعداد‌های ترانزیتی برآوردشده کشور یعنی ۸۰ میلیون تن در سال و بالاتر نیاز به یک برنامه میان و بلندمدت قابل اتکا برای سرمایه گذاری‌های کلان زیرساختی است.

ضربه ۲ نگرش غلط به ترانزیت کشور

بررسی سیاست سال‌های گذشته کشور در حوزه ترانزیت نشان می‌دهد که دو نگرش غلط سهم عمده‌ای در بروز چالش در مسیر برنامه ریزی برای ترانزیت کشور داشته اند: ۱-غلبه نگاه تک بخشی (صرفاً حمل و نقلی) به مسئله ترانزیت که ماهیتاً مسئله‌ای ملی و فرابخشی است. این امر موجب شده برنامه ریزی راهبردی برای ترانزیت به وزارت راه محدود شود و سایر دستگاه‌ها (که اتفاقاً نقش پررنگ تری در تحقق پیشرفت‌های ترانزیتی دارند) در برنامه ریزی برای ترانزیت کشور نقش شایسته خود را ایفا نکنند. ۲- خوش بینی بیش از اندازه به موقعیت ترانزیتی ایران که موجب جدی گرفته نشدن ضرورت برنامه ریزی راهبردی برای رقابت ترانزیتی با سایر کشور‌ها شده است. در ادامه به این دو موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.

نقش پررنگ روابط سیاسی و اقتصادی در روابط ترانزیتی کشور‌ها

باید توجه داشت بهره برداری از استعداد‌های ترانزیتی ایران زمانی به کمال خواهد رسید که روابط اقتصادی ایران با کشور‌های هدف، علاوه بر موضوع ترانزیت، در سایر زمینه‌های سیاسی و اقتصادی (مانند دیپلماسی آب، انرژی، علم و فناوری و...) نیز توسعه یافته باشد و ترانزیت نه به عنوان یک کالای مستقل، بلکه به عنوان یک کالای محوری در بسته دیپلماسی اقتصادی ایران بر سر میز مذاکرات و همکاری‌های اقتصادی با سایر کشور‌ها قرار گیرد.

به موازات این موضوع، انتخاب اولویت‌های سرمایه گذاری در توسعه کریدور‌های ترانزیتی را نیز نمی‌توان صرفاً با ارزیابی مزیت‌های حمل و نقلی انجام داد. بلکه لازم است سایر برنامه‌های کلان سیاسی و اقتصاد ایران و دیگر کشور‌ها را نیز در قالب سناریو‌هایی در ارزیابی‌ها وارد کرد. از جمله این سناریو‌های اقتصادی که می‌توانند موجب ارتقای موقعیت جغرافیایی ایران به موقعیت ژئوپلیتیک شوند، اما در برنامه‌های ترانزیتی کشور در سال‌های اخیر مغفول بوده اند، سناریو‌های امکان مشارکت ایران در زنجیره ارزش جهانی از طریق واردات کالا‌های نیم ساخته و نیمه تمام و سپس تکمیل فرایند ساخت کالا در ایران با استفاده از انرژی و نیروی انسانی در کشور و در نهایت صادرات محصول نهایی به مقصد آن در خارج از کشور هستند.

فقط ایران مزیت ترانزیتی ندارد

مرکز پژوهش‌ها تصریح کرده است: اگرچه توجه مسئولان کشور به موضوع ترانزیت فی‎نفسه مثبت است، اما رصد سمت و سوی اظهارات و تلاش‌های مسئولان در سال‌های گذشته با تکیه بر موقعیت ویژه جغرافیایی ایران و القابی مانند شاهراه و چهارراه ترانزیتی منطقه می‌تواند این تلقی را در بین مسئولان ایجاد کند که در صورت سرمایه گذاری مالی و مدیریتی روی زیرساخت‌های موجود در هر یک از مسیر‌های ترانزیتی، آن مسیر حتماً مزیت رقابتی خواهد داشت. در صورتی که:

۱-باید توجه داشت هر یک از کشور‌های همسایه ایران (مانند ترکیه، عراق، آذربایجان، ارمنستان، پاکستان، کشور‌های جنوب خلیج‎فارس و حتی افغانستان) به نوعی موقعیت‌های سرزمینی ارزشمندی دارند و از ابزار‌ها و اهرم‌های مختلفی برای بهره برداری هر چه بیشتر از این موقعیت‌ها و تهدید فرصت‌های دیگر رقبا از جمله ایران استفاده خواهند کرد.

۲-مناسبات بین المللی کلان می‌تواند موجب شود که اراده سیاسی کشور‌ها بر استفاده از مسیر‌های دیگر ترانزیتی متمرکز شود.