دستور بزرگ شدن در‌ها و منع دخانیات! شرح ۲ سفر ناصرالدین شاه قاجار به مشهد

به گزارش مجله خبری نگار، از میان مسافران نامدار تاریخ که توفیق زیارت امام رضا (ع) نصیب‎شان شده است، می‎توان به ناصرالدین شاه قاجار اشاره کرد. او در طول حکومت و فرمانروایی‎اش دو سفر به مشهد داشت.

اولی را در بیست و یکمین سال سلطنتش (سال ۱۲۸۴ق) انجام داد، آن هم در قالب اقامتی ۳۳ روزه در مشهد؛ اما دومین سفر او به ۱۶سال بعد موکول شد. به روایت اسناد تاریخی، در سفر اول حدود چهارهزار و ۵۰۰ نفر اعم از رجال و شخصیت‌های سیاسی، نظامی ها، پزشکان و خدم و حشم، وی را همراهی می‌کردند.

به گزارش پایگاه اینترنتی دانشنامه مشهد، غلامرضا آذری خاکستر در مقاله‎ای به بررسی دو سفر ناصرالدین شاه پرداخته که جزئیات آن در ادامه آمده است:

۵۹ روز در جاده سمنان-مشهد

روایت کلی اسناد و روایت‌ها از این سفر در سال ۱۲۸۴هـ. ق نشان می‌دهد که شاه علاوه بر بررسی امور خراسان، برخی از انتصابات و بازدید‌ها را نیز انجام داد. شرح این سفر را علی نقی خان حکیم الممالک که از رجال اهل علم آن زمان بود، به رشته تحریر درآورده است. سفر ناصرالدین شاه از پانزدهم ذی‎الحجه ۱۲۸۳ و از تهران شروع شد و وی در روز دوشنبه چهاردهم صفر ۱۲۸۴ به مشهد رسید. این سفر ۵۹ روزه از طریق جاده سمنان به مشهد انجام گرفت.

داخل بهشت گشتیم

روایت‌های تاریخی می‌گویند که؛ «مراسم استقبال از شاه از دروازه پایین خیابان شروع شده و از ابتدای خیابان خارج شهر تا درب دروازه، سربازان ملتزم رکاب در دو سمت ایستاده و از دروازه تا درب صحن مقدس افواج متوقف ارض اقدس حاضر شده بودند. در اول دروازه پایین خیابان ناصرالدین شاه سوار بر اسب و یراق تمام الماس، وارد مشهد می‌شود.» دکان‌ها و اطراف خیابان را کسبه و اصناف تزیین کرده و جمعیت زیادی از مرد و زن در دو طرف پایین خیابان نظاره‎گر حضور شاه بودند. ناصرالدین شاه پس از تشرف به حرم مطهر رضوی در روزنامه مخصوصش می‌نویسد: «بعد از برداشتن جیقه و تقدیم آن، داخل صحن شدیم یعنی داخل بهشت گشتیم از آن جا صحن به صحن اتاق به اتاق تا رواق به رواق و روضه مطهره مشرف شدیم حالتی روی داد که به وصف نمی‎آید. خداوند ان‎شاءا... نصیب همه مسلمین فرماید.» شاه قجری پس از اتمام زیارت از سمت بالاخیابان به سوی ارگ می‌رود. در این سفر ارگ مشهد محل سکونت شاه انتخاب شده بود.

دستوری برای بزرگ شدن درِ خانه‌ها

پس از مستقرشدن شاه در ارگ مشهد، فرصتی برای وی فراهم آمد تا امور اجرایی را نیز رتق و فتق کند. از جمله؛ واگذاری پیشکاری خراسان به محمد ناصرخان ظهیرالدوله و انتصاب میرزا محمدخان به عنوان متولی حرم مطهر. بازدید از قورخانه ارگ که از بنا‌های سلطان مراد میرزای حسام السلطنه است و اهدای یک طاقه شال کشمیری به قربان بیگ یاور قورخانه از دیگر مسائلی بود که در این سفر انجام می‌شود. همچنین بازدید از مدرسه میرزاجعفر و دستور برای تعمیر آن از محل موقوفه از دیگر کار‌هایی بود که از سوی ناصرالدین شاه پیگیری و انجام شد. شاه پس از عبور از معابر شهر دستور می‎دهد تا سقف بازار جنب صحن را تعمیر کنند و تغییراتی برای در خانه‌های کوچک و بدترکیب شهر صورت دهند و مانند خانه‎های شهر‌های بزرگ یا پایتخت، در‌هایی بلندتر بنا کنند و به رونق و تمیزی کوچه‌های شهر توجه بیشتری شود.

هزار تومان برای فقرای خارج شهر

وی در هفدهمین روز حضورش در مشهد برای قرائت فاتحه به خواجه ربیع می‌رود و حکم به تعمیر آن بقعه می‌دهد. همچنین در اول ربیع الاول ۱۲۸۴ از دارالشفای جدید آستان قدس که از بنا‌های مشیرالدوله است، بازدید می‎کند وسپس به حرم مشرف می‌شود. در آن جا کتابچه جمع و خرج آستان را بررسی می‌کند. توجه به فقرا از دیگر اقدامات ناصرالدین شاه در اولین سفرش به مشهد است. او مبلغ هزار تومان وجه نقد برای بذل به عموم فقرا و ضعفای مشهد پرداخت می‌کند تا بین فقرایی که خارج شهر ساکن‎اند، تقسیم شود.

خرید پارچه با قیمت مناسب و تشویق صنایع از دیگر رهاورد‌های این سفر بود: «ناصرالدین شاه برای ترویج صناعت و تشویق کسبه و اربابان صنایع مقرر داشت از هر قسم اجناس خراسان اعم از حریر یا پشمین به حضور مبارک آورده، مقدار کثیری از آن‌ها را به قیمت‌های گزاف خریداری فرموده و شال‎بافان و سایر صنعتگران را امیدوار ساخته، در ترقی صنعت خود و ازدیاد کارخانجات ترغیب و تحریص نمایند».

در این سفر آقا رضا عکاس‌باشی تصاویری از حرم مطهر و ابنیه تهیه می‌کند و فرصتی نیز دست می‌دهد تا ناصرالدین شاه از تفرجگاه‌های مشهد نیز بازدید کند. در آن زمان کوهسنگی که مدفن اجداد میرزای ناظر است، یکی از تفرجگاه‌های جذاب شهر بود پس باباشاه هم آن جا را برای گردش و تفریح انتخاب می‎کند. همچنین در ۲۲صفر به روستای گلستان و طرقبه و جاغرق می‌رود و بازدیدی از بند گلستان دارد. سفر به ییلاقات شاندیز، چشمه سبز و روستای اسجیل از دیگر برنامه‌های تفریحی شاه قاجار به شمار می‌آمد.

به استناد آن چه در تاریخ آمده، در روز هفدهم ربیع الاول، سلام عید در حرم مطهر برگزار شد و پس از ۳۳ روز اقامت در مشهد، ناصرالدین شاه در روز یک شنبه هجدهم ربیع الاول به سفرش پایان داد و عازم پایتخت شد.

دومین سفر شاه قجر

دومین سفر ناصرالدین شاه به مشهد در سال ۱۳۰۰هـ. ق انجام شد. در آن زمان رکن الدوله حکمران خراسان بود. شرح این سفر توسط ناصرالدین شاه را میرزا قهرمان امین لشکر نوشته است. به اذعان او، کاروان شاه روز چهارشنبه یازدهم شوال ۱۳۰۰ از طرف بالاخیابان وارد مشهد می‌شود. در شرح نحوه ورود وی به شهر نوشته اند: «جمعیت زیادی از اهل شهر تا دم دروازه شهر مشهد ایستاده بودند. رسیدیم به دروازه بالاخیابان دیوار قلعه نو محکم و خوب است. دم دروازه بر سر نهر چشمه گیلاس که از این دروازه داخل شهر می‌شود جهانسوز میرزای سپردار، پیاده ایستاده بود. داخل شهر شدیم فوج فیروزکوهی به سرتیپی اسماعیل خان پسر محبعلی خان ماکوئی و فوج تخته قاپوی قراجه داغ که سرپرستشان محمد علیخان بود و تازه مرده به قراول ایستاده بودند. خیابان چنار‌ها و اشجار قوی دارد. آب چشمه گیلاس و ... از همین بالاخیابان می‌رود و از صحن مطهر گذشته، به پایین خیابان جاری و از شهر خارج می‌شود».

روایت دیگری از حضور ناصرالدین شاه در مشهد، می‌گوید: «تا رسیدیم دم دروازه، قبله عالم جیقه کوچک الماس زده بودند و شمشیر جواهر حمایل انداخته بودند. سوار اسب پیشکشی آجودان‎باشی که با یراق الماس حاضر کرده بودند، شده و با همان وارد شهر شدند. مردم از زن و مرد در بالا خیابان صف بسته، سلام و صلواتی می‌فرستادند. تا رسیدیم نزدیک چوب بست. نزدیک آن جا که رسیدند پیاده شده و داخل صحن مقدس شدند. خدام آستانه مبارکه همه حاضر بودند و زیارت‎نامه خواندند.» در این سفر هم شاه در ارگ مشهد حضور داشت و برنامه رسیدگی به شکایات مردم نیز در باغ آصف الدوله انجام می‌شد. شاه در عصر روز جمعه سیزدهم شوال ۱۳۰۰ در عمارت حوضخانه باغ آصف الدوله برای دیدار با طبقات اهل مشهد حاضر می‌شود.

میرزا قهرمان پس از رسیدگی به شکایات مردم در نامه‌ای به ناصرالدین شاه نوشته است: «گویا در این مدت حکومت در میان نبوده. نوکر و رعیت به طوری پریشان و به اختلاف هم از حکومت عارض، هم میان خودشان تعدیات شده است و احقاق حقوق مردم و رسیدگی آن‌ها شرایط و اسباب دقت می‌خواهد. مردم انتظار دارند زمانی که به خراسان می‌آیید به درد مردم رسیدگی شود و رفع ظلم از مردم شود».

منع دخانیات ماحصل سفر دوم شاه

منع استعمال دخانیات از جمله کار‌هایی است که در سفر دوم ناصرالدین شاه به مشهد صورت می‌گیرد. شرح این موضوع چنین گزارش شده است: چون در صفحات خراسان اکثر مردم از زن و مرد عادت به تدخین و استعمال تریاک کرده اند و این عادت اسباب هلاکت مردم شده است اراده همایونی اقتضا کرده که این عادت متروک شود. مقرر شده در این باب مذاکره بشود. حکیم‎باشی طولوزن و جمعی حاضر شدند و گفت و گویی شد و صورتی نوشته شد که در حکومت در این باب اقدامات بشود که اولا عطار و تجار و ... تریاک را به هیچ وجه برای فروش عرضه نکنند.

ثانیا هر کس شریک این کار بشود او را گرفته تنبیه و حبس نمایند. در سفر دوم ناصرالدین شاه؛ بستری برای حضور سه روزه در طرقبه و بازدید از خواجه ربیع مشهد فراهم می‌شود. آیینه کاری، تعمیر گنبد حرم مطهر، صدور دستور جهت سر و سامان دادن به وضعیت کتابخانه و گردو غبارگیری کتاب‌ها از جمله اقدامات ناصرالدین شاه در این ایام است. در این سفر حاجی میرزا شفیع مستوفی شیرازی از همراهان شاه به علت بیماری در شب ۲۴ شوال فوت می‎کند و پیکرش را در پشت حرم مبارک دفن می‌کنند. سرانجام این سفر بیست روزه نیز در اول ذی‎القعده ۱۳۰۰ به پایان می‌رسد.