بار سنگین روی دوش دانش‌آموزان؛ آسیب‌های رواج استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی

به گزارش مجله خبری نگار/همشهری: کتاب‌های کمک‌آموزشی آنقدر در تار‌و‌پود نظام آموزش و پرورش کشور ریشه دوانیده‌اند که هر‌چه با راهکار‌هایی مانند تغییر شیوه محاسبه رتبه کنکور شاخ و برگ آن‌ها را کم می‌کنند، با نام و عنوانی تازه و از جایی دیگر سردرمی‌آورند. تا وقتی سرنوشت دانش‌آموزان و شانس راهیابی آن‌ها به دانشگاه‌ها، به میزان استعدادشان در تست‌زنی وابسته بود، هر روز با یک عنوان جدیدتر، قطورتر و فربه‌تر از گذشته به بازار نشر می‌آمدند.

حالا هم که امتحانات نهایی اهمیتی دوچندان پیدا کرده‌اند، هر چه فوت‌و‌فن برای موفقیت در این امتحانات در چنته دارند، در قالب کتاب‌هایی پر‌و‌پیمان روانه فروشگاه‌های کتاب می‌کنند. اگرچه هرقدر بدبینانه به حضور این فعالان سمج بازار نشر کتاب و نظام آموزش کشور نگاه کنیم، باز هم نمی‌توان انکار کرد که آن‌ها بسیاری از نقاط ضعف کتاب‌های درسی و کاستی‌های روش‌های تدریس معلمان را جبران می‌کنند، اما فهرست بلندبالایی از مشکلات و مسائل ناشی از حضور آن‌ها را که پشت این وجهه مثبت پنهان شده نیز نباید نادیده گرفت.

قیمت‌های سرسام‌آور و حجم روزافزون کتاب‌های کمک‌آموزشی، میدان‌داری و جولان‌دادن تعدادی از مؤسسات پرآوازه در عرصه عرضه کتاب‌های کمک‌آموزشی و... گوشه‌ای از این فهرست عریض و طویل هستند که در گزارش زیر و در گفتگو با اولیای دانش‌آموزان و تعدادی از معلمان و کارشناسان آموزشی بررسی شده است:

هزینه زیاد کتاب‌ها

معلمان فهرست کتاب‌های کمک‌آموزشی را که باید دانش‌آموزان تهیه کنند، در نخستین روز‌های فعالیت مدرسه در اختیار آن‌ها گذاشته‌اند و والدین همراه بچه‌ها راهی فروشگاه‌های میدان انقلاب شده‌اند تا آن‌ها را تهیه کنند. نازیلا کرمی درحالی‌که یکی از این فهرست‌های سیاهه‌مانند را به فروشنده نشان می‌دهد، می‌گوید: «دختر من دانش‌آموز کلاس دهم است و تقریبا همه دبیرانش سفارش تهیه کتاب کمک‌درسی را داده‌اند.» او به قیمت مندرج در پشت یکی از کتاب‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «قیمت این کتاب‌ها لااقل ۳ برابر قیمت کتاب درسی است و درحالی‌که تهیه کتاب و لوازم‌التحریر بچه‌ها هزینه زیادی به ما تحمیل کرده، باید هزینه خرید کتاب‌های کمک‌درسی را هم بپردازیم.» فرزند کرمی در متوسطه دوره اول هم از کتاب‌های کمک‌آموزشی استفاده کرده است. او می‌گوید: «حجم زیادی از این کتاب‌ها دست‌نخورده می‌مانند و دانش‌آموز نمی‌تواند همه تمرینات آن‌ها را حل کند، ولی برای اینکه قیمت کتاب بالاتر برود، این کتاب‌ها را با گنجاندن سؤال‌ها و مطالب غیرضروری حجیم می‌کنند.»

از کتاب‌های درسی کامل‌تر هستند

در میان مشتریان فروشگاه‌های میدان انقلاب تعداد نوجوانانی که دانش‌آموز دوره متوسطه هستند، کم نیست. هر یک از آن‌ها هم که از فروشگاه‌های عرضه کتاب بیرون می‌آیند، چند کتاب کمک‌درسی زیر بغل زده‌اند. میثم یکی از این مشتریان پروپاقرص کتاب‌های کمک‌آموزشی است که هر سال علاوه بر کتاب‌های کمک‌درسی که معلمانش معرفی می‌کنند، محصولات یکی از مؤسسات عرضه کتاب را هم تهیه می‌کند. میثم می‌گوید: «کتاب‌های درسی مطالب را کلی توضیح می‌دهند و برای تفهیم مطالب ما به کتاب‌هایی نیاز داریم که مفاهیم را جزئی و کامل شرح دهند.»

او معتقد است بعضی از دبیران کتاب‌های مؤسساتی را به دانش‌آموزان معرفی می‌کنند که کیفیت آموزشی مناسبی ندارند. میثم توضیح می‌دهد: «ساعات درسی ما محدود است و معلمان وقت ندارند مطالب کتاب‌های کمک‌درسی را هم بررسی کنند و، چون تدریس این کتاب‌ها را وظیفه خود نمی‌دانند، حل و مطالعه این کتاب‌ها را به دانش‌آموزان واگذار می‌کنند. بخش قابل‌توجهی از مطالب این کتاب‌ها بدون راهنمایی معلمان قابل فهم نیست و عملا به کتاب‌هایی غیرکاربردی تبدیل می‌شوند.»

مافیای کتاب‌های کمک‌درسی

محمدرضا نیک‌نژاد معتقد است دست‌هایی پشت پرده وجود دارد که کتاب‌های کمک‌درسی را به ابزار جدانشدنی از نظام آموزش و پرورش کشور تبدیل کرده است. این کارشناس مسائل آموزشی می‌گوید: «تأمین منافع افراد و نهاد‌های قدرتمندی که پشت این موضوع هستند، ایجاب می‌کند که کتاب‌های کمک‌درسی با این گستردگی منتشر و به‌عنوان منبع انجام تکالیف بچه‌ها استفاده شوند. این عوامل در گذشته هم به‌سختی در برابر کاهش انتشار این کتاب‌ها ایستادگی کرده‌اند و در زمان وزارت سید محمد بطحایی که مشق شب کنار گذاشته شد، چند نفر از نمایندگان مؤسسات انتشاراتی کتاب‌های کمک‌درسی حتی پیش چند عالم دینی رفتند و از آن‌ها خواستند نگذارند مشق شب حذف شود.» این کارشناس آموزشی به تعارض منافع در چرخه تولید و چاپ کتاب‌های کمک‌درسی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «این تعارض منافع در نشر کتاب‌های کمک‌درسی بازار بزرگ و سودآوری را به‌وجود آورده و می‌بینید قبل از اینکه کتب درسی به شکل کاغذی در‌بیایند، گاهی یک نسخه‌اش به‌دست مافیای کتاب‌های کمک‌درسی می‌رسد. نتیجه‌اش این می‌شود که پیش از اینکه کتب درسی به‌دست دانش‌آموزان برسد، کتاب کمک‌درسی‌اش وارد بازار می‌شود.»

کتاب‌های دست‌دوم بدون استفاده می‌مانند

مهناز عبادی از اول راسته کتابفروشی‌های میدان انقلاب سراغ محل عرضه کتاب‌های دست‌دوم را گرفته تا به این فروشگاه رسیده است. او می‌گوید: «قیمت کتاب‌های کمک‌درسی سرسام‌آور است. کتاب‌های دست‌دوم هم در بازار کم هستند و بعضی از معلمان به بهانه تغییرات جزئی کتاب‌های درسی به دانش‌آموزان سفارش می‌کنند حتما کتاب نو تهیه کنند که فشار مالی زیادی به خانواده‌ها وارد می‌کند.» او یکی از کتاب‌های کمک‌درسی قطور دوره متوسطه را نشان می‌دهد و می‌گوید: «هر روز دانش‌آموزان باید علاوه بر کتاب‌های درسی، چند کتاب حجیم کمک‌درسی را به مدرسه ببرند که کوله‌پشتی آن‌ها را به اندازه یک چمدان مسافرتی سنگین می‌کند. آن‌ها از همان دوره دبستان با این کتاب‌ها سروکار دارند و حمل‌کردن کوله‌پشتی‌های سنگین به سلامتی بچه‌ها آسیب زیادی می‌زند.»

معاونان آموزشی نظارت کنند

محمد احمدی، از مدیران مدارس مقطع متوسطه دوره دوم است. او نظارت بر چگونگی استفاده از کتاب‌های کمک‌درسی را وظیفه معاونان آموزشی مدارس عنوان می‌کند و می‌گوید: «در موارد زیادی مدیران مدارس یا معلمان به‌دلیل آشنایی و مراودات شخصی با مؤسسات تولید و نشر کتاب‌های کمک‌درسی دانش‌آموزان و خانواده‌ها را به استفاده از محصولات انتشاراتی خاص اجبار می‌کنند و در کلاس درس هم همان کتاب‌ها را منبع تمرین و تکلیف دانش‌آموزان قرار می‌دهند تا دانش‌آموزان ناگزیر به تهیه این کتاب‌ها باشند.» احمدی با تأکید بر لزوم استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی برای افزایش کیفیت تدریس، ادامه می‌دهد: «اگر قرار باشد این کتاب‌ها را به‌کلی از سیستم آموزشی حذف کنیم، با وجود محدودیت ساعات درسی نتیجه مطلوبی حاصل نمی‌شود، اما باید بر مسائلی مانند حجم، محتوا و قیمت این کتاب‌ها نظارت شود تا کارایی لازم را داشته باشند.»

استفاده از کتاب‌های کمک‌درسی ممنوع نیست

احمد محمودزاده، معاون وزیر آموزش و پرورش درباره رواج کتاب‌های کمک‌آموزشی در مدارس می‌گوید: «برای استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی ممنوعیتی وجود ندارد، اما اگر خارج از چارچوب مصوبه‌۸۲۸ شورای‌عالی آموزش و پرورش باشد، ممنوع است.» مصوبه ۸۲۸ ورود کتاب‌های کمک آموزشی به مدارس را غیرمجاز و ممنوع نمی‌داند، ولی تأیید سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی برای استفاده از این کتاب‌ها را لازم می‌داند. محمودزاده مدیریت چگونگی استفاده از کتاب‌های کمک‌آموزشی را وظیفه مدیران و معلمان عنوان می‌کند و می‌گوید: «کادر آموزشی مدارس باید تشخیص دهند که دانش‌آموزان به چه میزان به کتاب‌های کمک‌آموزشی به‌عنوان ابزار آموزشی نیاز دارند و سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی فقط بر مغایرت محتوای این کتاب‌ها با اصل ۸۲۸ نظارت دارد.»