پنجره جمعیتی در واپسین فرصت

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: چند سال است که از اصطلاح پنجره جمعیتی به عنوان فرصت باقی‌مانده تا جبران پیری جمعیت استفاده می‌شود. درحالی که پنجره جمعیتی تنها به تعداد افراد در سن اشتغال یک جامعه اشاره دارد و جوان ماندن جمعیت ما در گرو افزایش نرخ باروری است. برای این منظور نیازمند فهم درست از شرایط جمعیتی به تعداد زنان در سن باروری جامعه هستیم. در این گزارش به دنبال نگاه علمی و دقیق‌تر به فرصت گذر از بحران جمعیت در کشور هستیم.

عین‌اللهی، وزیر بهداشت، ۲۱ مرداد در اظهارنظری از فرصت شش‌ساله باقی‌مانده برای جوان‌سازی جمعیت گفت. شمارش معکوس خروج از پنجره جمعیتی را چندسالی است که از زبان مسئولان می‌شنویم. پنجره جمعیتی به بیان آن‌ها اسلحه‌ای است که قلب جامعه را هدف گرفته و دیر یا زود ماشه را می‌چکاند.

مخاطب کیست؟

به نظر می‌رسد، تأکید بر این‌که فرصت باقی‌مانده برای جوانی جمعیت ایران ۶، ۷ سال است؛ بیشتر از آن‌که مخاطب عام مردمی داشته باشد، باید مسئولان و نهاد‌های مربوط را هدف بگیرد. نمی‌توان از مردمی که نگران شرایط اقتصادی و معیشت خود هستند انتظار داشت تا تمام بار گذر از این بحران را بر دوش بکشند. آن هم درحالی که فرصت شش ساله‌ای که به آن‌ها داده‌اند، برای گذر از پیچ و خم اداری دریافت وام‌های ازدواج و فرزندآوری کافی نیست و بهتر بود مسئولان قبل از این‌که تنها شش سال باقی بماند، به فکر جوان‌سازی جمعیت می‌افتادند. اما آیا واقعا تنها شش سال باقی‌مانده است؟

پنجره‌ای برای جمعیت

این موضوع که اگر دست روی دست بگذاریم، کشور آینده‌ای سالخورده خواهد داشت، قابل انکار نیست. جامعه ما باید به این اقناع برسد که اگر فرصت را از دست بدهد، کمبود نیروی کار، ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی و مشکلات حوزه سلامت و درمان سالمندی می‌تواند گریبانگیر خودشان شود و رشد و توسعه ایران را تحت‌الشعاع قرار دهد. اما ما واقعا چقدر فرصت داریم؟

ماجرای پنجره جمعیتی

شاید بد نباشد به اصطلاح «پنجره جمعیتی» که این روز‌ها آن را زیاد می‌شنویم، دوباره و از ابعاد دیگر نظر بیفکنیم. به‌تازگی گزارشی با عنوان «ایران جوان، ضرورتی دسترسی‌پذیر» در وبگاه موسسه تحقیقات جمعیت کشور منتشر شده است. در این گزارش که به همت مسعود عالمی نیسی، رئیس موسسه تحقیقات جمعیت کشور و با همکاری پدرام کاویان و رسول قبادی پژوهشگران بنیاد سیاست‌پژوهی پیشرفت‌اجتماعی پدیدار صورت گرفته، مفهوم پنجره جمعیتی به طور علمی و دقیق توضیح داده شده است. طبق این گزارش، پنجره جمعیتی اصطلاحی است که فرصت اقتصادی کشور‌ها را نشان می‌دهد. تولید و توسعه کشور در دست نیروی جوان و مولد اوست. افراد از ۱۵ تا ۵۹ سالگی در سن اشتغال قرار دارند و بیشتر از آن‌که مصرف‌کننده باشند، به تولید نیز مشغول هستند. زمانی که دوسوم افراد جامعه در سن فعالیت اقتصادی قرار می‌گیرند، پنجره جمعیتی اتفاق می‌افتد که حدود چهار دهه دوام خواهد داشت تا از آن وضعیت خارج شود. دوره پنجره جمعیتی برای هرکشور، دوره طلایی رشد و توسعه است، زیرا بیشتر افراد جامعه را نیروی کار و مولد تشکیل می‌دهند.

و، اما پنجره ایران

پنجره جمعیتی ایران از اواخر دهه ۱۳۸۰ شروع شد و در دهه ۱۴۱۰ به پایان می‌رسد. طبق این تعریف از امسال تا شروع دهه ۱۴۱۰ هشت‌سال باقی مانده است و بعد تعداد افراد در سن اشتغال ما کمتر خواهد شد. آیا این موضوع به این معنی است که فرصت افزایش باروری در کشور تنها به اندازه گذر از پنجره جمعیتی باقی مانده است؟

کلید واژه‌ای جایگزین

این‌که بگوییم کشور تنها تا ۱۴۱۰ فرصت دارد تا از پس غول بحران جمعیت برآید و پس از آن دیگر قابل جبران نیست، ادعایی غیرعلمی است. مسئله‌ای که فرصت ما را نشان می‌دهد، نرخ باروری جامعه است. به بیان دیگر تعداد و نسبت زنان در سن باروری در طول زمان نشان می‌دهد که چقدر شانس افزایش جمعیت داریم.
روند کاهشی نرخ باروری که در سال‌های گذشته سرعت گرفته است، وضعیت پیری جمعیت ایران را در آینده تعیین می‌کند. هم‌اکنون نرخ باروری زنان ۶/۱ درصد است. یعنی به ازای هر زن ۶/۱ فرزند داریم. اگر این نرخ صفر و منفی شود، جمعیت بالای ۶۵ سال در جامعه افزایش می‌یابد و درنهایت به ازای هر فرد که می‌میرد یک نفر از جمعیت ایران کم خواهد شد و کودکی به دنیا نمی‌آید که جایگزین او شود. این وضعیت تاریک همان سالخوردگی جمعیت است که هنوز فاصله زیادی با آن داریم.

اگر نرخ باروری کشور ما روی عدد ۳/۱ درصد ثابت بماند، در سال ۱۴۷۰ بیش از ۴۳ درصد جامعه ما پیر و بالای ۶۵ سال خواهند داشت؛ بنابراین برای جلوگیری از اتفاقی که در سال ۱۴۷۰ برای ایران خواهد افتاد، باید نرخ باروری افزایش پیدا کند.

فرصت‌ها را نسوزانیم

برخلاف گفته‌ها که تنها شش سال فرصت داریم، طبق پژوهش‌ها و با توجه به نسبت زنان در سن باروری، ۲۰ سال برای افزایش نرخ باروری و گذر از خطر پیری جمعیت فرصت داریم. هم‌اکنون ۲۳ میلیون زن در سن باروری داریم که به کمک آن‌ها باید در این ۲۰ سالی که پیش رو داریم، هر سال ۱/۰ درصد به نرخ باروری اضافه شود تا به وضعیت مطلوب در ۲۰ سال آینده برسیم. یک‌دهم درصد شاید عدد کمی به نظر برسد، اما همین میزان نیز همت و اراده جامعه و مسئولان را می‌طلبد. از یک‌سو رفع موانع ازدواج و حل مشکلات معیشتی و اقتصادی برای فرزندآوری و از طرف دیگر اقدام به فرزندآوری برای خانواده‌هایی که میل و شرایطش را دارند، راه رسیدن به آینده‌ای مطلوب است. توجه به این نکته مهم است که توسعه کشور و رفاه ما در آینده در گرو جوان ماندن ایران است.