کشف اسرار نخستین عکس «فتوشاپی» در تاریخ مشهد

به گزارش مجله خبری نگار، تاریخ عکاسی در مشهد، با عکس برداری از حرم رضوی در نیمه نخست سلطنت ناصرالدین‌شاه آغاز می‌شود. نخستین تصاویر از شهر مشهد، توسط عکاسان اروپایی و عمدتاً ایتالیایی، مانند «آنتونیو جیانوزی» و «لوئیجی پِشِه» برداشته شد؛ اما بعدها، عکاسان ایرانی هم به میدان آمدند؛ افرادی نظیر آقارضا عکاسباشی، عبدا... قاجار و البته میرزا فرج‌ا... عباداُف که آثار آن ها، امروزه در زمره مهم‌ترین اسناد تصویری تاریخ ایران و به ویژه تاریخ مشهد مقدس محسوب می‌شود.

یکی از این عکس‌های جذاب که هم از منظر تاریخی و هم از نظر فنی، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، عکسی است که طبق مندرجات داخل آن، ظاهراً در تاریخ ۲۹ ذی‌الحجه سال ۱۳۲۳ (پنجم اسفندماه سال ۱۲۸۴) و مدت کمی پیش از پیروزی نهضت مشروطه، توسط فرج‌ا... خان عباداُف، از مراسمی تاریخی در مسجد گوهرشاد برداشته شده؛ مراسمی که در آن، برای نخستین بار در تاریخ مشهد، از پمپ آب رونمایی شد و جمع کثیری از اهالی و معاریف شهر در آن حضور داشتند.

میرزا فرج‌ا... در این تصویر تاریخی، برای اولین بار در تاریخ مشهد، از نوعی فناوری تلفیق و مونتاژ عکس استفاده کرد که تا پیش از آن، در این شهر مسبوق به سابقه نبود. او در این تصویر، در قسمت بالای عکس اصلی، تصویری کوچک را که حاوی تصاویر حاکم خراسان و تعدادی از علما بود، الصاق کرد؛ اقدامی که بی‌شباهت به کار‌های فتوشاپی امروز نیست و در آن زمان، بدیع و هنرمندانه بود. میرزا فرج‌ا...، خودش آن قدر از این اقدام به وجد آمد که در قسمت پایین عکس و در گراوری با زمینه مشکی نوشت: «دو دستگاه عکس است []فرج‌ا... در یک دستگاه نشان می‌دهد»!

روایت عکاس از یک عکس تاریخی

همان‌طور که با این مقدمه کوتاه متوجه شدید، موضوع این نوشتار، تحلیل و بررسی محتوای نخستین عکس فتوشاپی تاریخ مشهد است؛ عکسی که با توجه به گزارش و ادعای عکاس، حدود ۱۱۸ سال قدمت دارد و محتوای آن، یکی از غنی‌ترین و پربارترین روایت‌های تاریخ معاصر شهر ما را در خود جا داده است. میرزا فرج‌ا... عباداُف، درباره این تصویر، توضیحی مختصر را در قالب جملاتی کوتاه و با خط شکسته نستعلیق، بر فراز تصویر به یادگار گذاشته؛ توضیحاتی که هرچند مختصر هستند، اما ارزش تاریخی فوق‌العاده‌ای دارند: «حسب امر حضرت مستطاب اشرف اقدس اعظم شاهزاده سلطان حسین میرزا نیّرالدوله، فرمانفرمای مملکت خراسان و سیستان دامت عظمته مجلسی از طبقات حجج [اسلام]و اعیان مشهد مقدس در مسجد گوهرشاد برگزار شد و امر به ثبت تصویر شد به تاریخ ۲۹ ذی‌الحجه ۱۳۲۳».

فرج ا... خان کیست؟

فرج ا... خان عباداُف، از نخستین عکاسان ایرانی است که در شهر مشهد به عکاسی پرداخت و مغازه عکاسی تأسیس کرد. هرچند نام او، خبر از تبار قفقازی‌اش می‌دهد، اما «نسرین ترابی» به نقل از پژوهش زنده‌یاد دکتر ایرج افشار، در کتاب «عکاسخانه ایام»، بر ایرانی بودن فرج ا... خان تأکید دارد و ضمن اشاره به عکس مونتاژی یا به قول ما «فتوشاپی» وی که در سال ۱۳۲۳ ق گرفته شده است، تأکید می‌کند که از فرج ا... خان، تعدادی عکس نزد خانواده‌های قدیمی مشهد موجود و ظاهراً او تا سال ۱۳۰۸ ش در قید حیات بوده و در مشهد عکاسی داشته است. از قرار اطلاعِ عکاسان قدیمی مشهد که تقریباً همه آن‌ها دارفانی را وداع گفته‌اند، عکاسی فرج ا... عباداُف در ساختمان دوطبقه‌ای واقع در کوچه حمام ارگ و در طبقه پایین ساختمانی قرار داشت که «روسی خان ارمنی» در آن سینما «مایاک» را راه‌اندازی کرده بود. اطلاعات نگارنده درباره فرج‌ا... خان عباداُف، بیش از این نیست.

تردید درباره تاریخ عکس برداری

هرچند که معمولاً عکس‌ها به عنوان مدارکی قابل اعتنا و قابل اعتماد در بررسی شواهد تاریخی استفاده می‌شوند، اما در بررسی صحت و سقم مندرجات آن، به ویژه نوشته‌هایی که به عکس اضافه یا الصاق می‌شوند، باید دقت و این موارد را با شواهد دیگری مقابله کرد. با توجه به ذکر نام «نیرالدوله» در متن داخل عکس، به نظر می‌رسد که باید در صحت تاریخ عکس برداری اعلام شده از سوی عکاس، شک کنیم.

می‌دانیم که سلطان حسین میرزا نیّرالدوله، نواده فتحعلی‌شاه و از درباریان صاحب منصب دوران ناصری و مظفری، دو دوره به عنوان والی خراسان برگزیده شد؛ دوره اول بین سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۱ ق و دوره دوم، بین سال‌های ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۴ ق. تاریخ عکس برداری، طبق گزارش فرج‌ا... خان عباداُف، آخرین روز سال ۱۳۲۳ قمری است؛ زمانی که اصولاً نیرالدوله در مشهد حضور نداشت و فاقد مسئولیت در خراسان بود.

بر همین اساس و با توجه به این که رویداد ثبت شده در عکس، به احتمال قریب به یقین، مربوط به افتتاح نخستین پمپ آب شهر مشهد است و از آن جا که طبق گزارش‌های موجود، افتتاح این پمپ در آخر ذی‌الحجه سال ۱۳۳۳ قمری رخ داده، می‌توان گفت که مرحوم فرج‌ا... خان عباداُف، در نگارش تاریخ عکس دچار اشتباه املایی شده و آن را به جای ۱۳۳۳، ۱۳۲۳ ق ثبت کرده و اسباب تردید و اشتباه را برای پژوهشگران فراهم آورده است. بنابراین، درست آن است که بگوییم این عکس منحصر به فرد و هنرمندانه، توسط فرج‌ا... خان عباداُف، در ۲۹ ذی‌الحجه سال ۱۳۳۳، برابر با ۱۵ آبان ۱۲۹۴ ش برداشته شده و حدود ۱۰۸ سال قدمت دارد.

آن چه در عکس می‌گذرد

آن چه در عکس می‌بینید، مربوط به مراسم افتتاح پروژه انتقال آب قنات مهدیقلی‌بیگ به مسجد گوهرشاد است. این قنات از موقوفات دوره صفوی بود که بخشی از آن برای تأمین آب مورد نیاز مسجد گوهرشاد استفاده می‌شد. با این حال، به دلیل اُفت خروجی آبِ قنات در دوره قاجار، نیاز بود با وسیله‌ای، بر شدت جریان آب بیفزایند تا از ظرفیت ورودی آن در مسجد گوهرشاد کم نشود. به همین دلیل، با اهتمام نیرالدوله، نخستین پمپ تاریخ مشهد را که با نیروی بخار کار می‌کرد، در محلی که بعد‌ها باغ منبع نامیده شد و در قسمت غربی مشهد قرار داشت، نصب کردند.

فشار حاصل از فعالیت پمپ چنان بود که در حوض کوچک بخش شرقی مسجد، فواره‌ای زیبا و بلند را ایجاد می‌کرد. به همین دلیل در تصویر گرفته شده توسط فرج‌ا... خان عباداُف، جمعیت حاضر در مسجد زیاد است. نیرالدوله در دوران حکومت خود بر خراسان، فعالیت‌های عمرانی و عام‌المنفعه زیادی انجام داد؛ از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به ساخت چهار حوض اطراف سقاخانه صحن عتیق، بازسازی خرابی‌های ناشی از به توپ بسته شدن حرم رضوی توسط روس‌ها و وقف اراضی متعدد برای امور خیریه اشاره کرد. او در سال ۱۳۴۳ ق/ ۱۳۰۳ ش در تهران درگذشت؛ پیکر وی را طبق وصیتش به مشهد منتقل کردند و در حرم رضوی به خاک سپردند.

منبع: خراسان