تلنگر‌های تلخی که رصد خانه مهاجرت زد

گزارش جدید رصدخانه مهاجرت ایران، آمار‌های تلخی در خود دارد. آخرین اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ که در سایت رصدخانه مهاجرتی ایران رونمایی شد، نشان می‌دهد جمعیت ایرانیان در ۲۰ کشور دنیا، با بیشترین جمعیت، حدود دومیلیون نفر تخمین زده می‌شود و کشور‌های آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین مقصد‌های مهاجرتی ایرانیان است.

به گزارش مجله خبری نگار/خراسان: براساس آخرین آمار مهاجران ایرانی که ثبت‌شده، ۶۵هزار نفر در سال است که رکورد تازه‌ای است که احتمالا این آمار ظرف سال آینده و با ثبت خروجی‌های تازه، افزایش خواهد یافت. همچنین براساس پیمایشی که در رصدخانه مهاجرت ایران انجام شده، ۴۲ درصد از مدیران میانی و کار آفرینان برنامه قطعی برای مهاجرت دارند.

دورکاری؛ فرصتی که برای کنترل مهاجرت از دست رفت

براساس پیمایشی که در رصدخانه مهاجرت ایران انجام شده، ۴۲ درصد از مدیران میانی برنامه قطعی برای مهاجرت دارند. این آمار در شرایطی است که در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجر‌فرستی و مهاجر‌پذیری ایرانیان در میان کشور‌های دنیا به‌ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده. علاوه‌بر‌این، رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجو‌پذیری و دانشجو‌فرستی کشور تقریباً برابر است. «فراق فرزند، از دست دادن انسجام خانواده و در نگاه اقتصاد اجتماعی، از دست دادن امکان ارزآوری اولین لایه‌هایی است که در پی قطع امکان دورکاری نیروی انسانی ایرانی در شرکت‌های خارجی حاصل شده».

«بهرام صلواتی»، مدیر رصدخانه مهاجرت در مراسم رونمایی از سالنامه مهاجرت سال ۱۴۰۱ ایران، با بیان این موضوع، نداشتن زیرساخت برای استفاده از نیروی انسانی سیال و فیلترینگ را علت این چالش بزرگ بیان کرد. صلواتی در پاسخ به دیجیاتو مبنی بر این که ظرفیت‌های دورکاری چقدر در جریان مهاجرت مورد توجه است؟ گفت: «زیرساخت‌های توسعه دورکاری مورد‌توجه قرار نگرفت و حالا با مهاجرت نیروی انسانی مواجه هستیم که پیش از این برای کسب درآمد بهتر، ایران با شرکت‌های خارجی همکاری می‌کرد. از دست دادن نیروی کار صرفاً با مهاجرت فیزیکی و نقل مکان افراد به کشور‌های دیگر شکل نمی‌گیرد. طی سال‌های گذشته بخش قابل‌توجهی از نیروی کار به‌شکل دورکاری با شرکت‌های بزرگ همکاری می‌کردند. این موضوع حاصل مشکلات مالی و معیشتی قابل‌توجه در ایران هم بود. افزایش نرخ ارز و بحران تورم به این مشکل دامن زدند.»

صلواتی در پاسخ به این پرسش دیجیاتو با اشاره به این که روند دورکاری قبلا منجر به این می‌شد که افراد کشور را ترک نکنند و در کنار خانواده خود باقی بمانند، با انتقاد از وضعیت دسترسی به اینترنت، گفت: «حالا این امکان هم به‌شکل قابل‌توجهی از دست رفته است.» او با اشاره به شواهد گزارش‌های قبلی درباره مهاجرت پزشکان و پرستاران گفت: «حالا هشدار جدی درباره روند دورکاری داده شده است. فیلترینگ صرفاً کسب‌و‌کار‌های داخلی را دچار چالش نمی‌کند. پیش از این امکان داشت که کسب‌وکار‌های داخلی حتی از نیروی کار خارج از کشور هم استفاده کنند. اما حالا حتی این امکان هم از دست رفته است.»

به گفته صلواتی با از دست رفتن زیرساخت‌های تله-ورکینگ، رقابت‌هایی که پیش از این در جذب نیروی انسانی هم وجود داشت، از دست می‌رود. مدیر رصدخانه مهاجرت ایران با اشاره به اهمیت توجه به سیالیت نیروی انسانی، گفت: «سیال بودن نیروی انسانی پدیده خاص ایران نیست. این امکان برای همه دنیا وجود دارد. این در‌حالی است که زیرساخت‌ها را ایجاد نمی‌کنیم و افراد مجبور می‌شوند که از کشور مهاجرت کنند.» صلواتی همچنین با اشاره به روند مهاجرتی درباره کاهش نیروی کار متخصص در کشور به ویژه در بخش فناوری هشدار جدی می‌دهد.

مهاجرت‌های دانشجویی

صلواتی با تأکید بر این که در ۱۲ سال اخیر، سالانه و به طور متوسط ۱۶ هزار روادید تحصیلی و ۱۲ هزار اجازه اقامت کاری برای ایرانیان در کشور‌های مقاصد اصلی، یعنی آمریکا، کانادا، انگلیس و اتحادیه اروپا صادر شده است، گفت: «بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان مهاجرت جهانی دانشجویان از ۲ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ به ۶.۳ میلیون نفر رسیده و ایران از این روند افزایشی بی‌نصیب نبوده است؛ تراز مهاجرت دانشجویان ایران از ۱۷ هزار نفر به تراز ۶۶ هزار نفر رسیده.»

در جریان افزایش میزان مهاجرت، در حالی که پیش از این روسیه مقصد دانشجویان ایرانی نبوده، بررسی‌های رصدخانه مهاجرت ایران بیانگر آن است که اکنون مقاصد مهاجرت دانشجویان ایرانی شامل روسیه هم می‌شود. صلواتی با هشدار درباره نرخ رشد مهاجرت دانشجویان ایرانی گفت: «نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی از نرخ رشد جمعیت دانشجویان در سطح بین‌المللی سبقت گرفته است. در گذشته انگیزه تحصیلی، بورسیه تحصیل و رشته‌ها و عوامل فنی مانند انگیزه تحصیلات در کشور‌های دیگر عامل پیشران مهاجرت دانشجویان بوده است، ولی اکنون این عوامل کم‌رنگ شده و عوامل رانشی غالب شده است. ضمن این که در سه، چهارماه گذشته بودجه‌هایی که برای جلوگیری از فرارمغز‌ها در نظر گرفته شده بود، متوقف شده و برهمین‌اساس باید بیشتر نگران بازنگشتن شد.»

صلواتی عوامل کلان اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ناامیدی اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت دانشجویان بیان کرد وضمن انتقاد به رفتار‌هایی مانند موضوع آزاد سازی مدرک تحصیلی افزود: «سن مهاجرت در حال کاهش است و اکنون خانواده‌ها، فرزندان را به خارج می‌فرستند تا آن‌ها به فرزندان خود ملحق شوند.»

کیفیت بالاتر مهاجران خروجی به مهاجران ورودی

براساس این گزارش، شاخص مهاجرفرستی ایران (براساس جمعیت ایرانیان ساکن خارج از کشور در سال ۲۰۲۰) ۵۴ از ۲۳۲، شاخص مهاجرپذیری ایران ۲۳ از ۲۳۲، شاخص دانشجوفرستی ایران ۱۷ از ۲۱۴، شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان (بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷) و شاخص فرارمغز‌ها (در سال ۲۰۲۲) ۱۰۶ از ۱۷۷ است. در توضیح این موضوع آمده: در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجرفرستی و مهاجرپذیری ایرانیان در میان کشور‌های دنیا به‌ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است.

در‌حالی‌که رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجوپذیری و دانشجوفرستی کشور نیز تقریبا برابر است، اما در شاخص‌هایی مثل رقابت‌پذیری برای استعداد‌ها و فرارمغزها، در رتبه‌های پایین قرار گرفته است. این مسئله به‌نوعی بیانگر کیفیت مهاجران ورودی و خروجی کشور است که نشان می‌دهد به‌دلیل نبود امکان رقابت بر سر استعدادها، مهاجران خروجی کشور کیفیت بالاتری از مهاجران ورودی به کشور دارند. در جدول مربوط به کشور‌های برتر در شاخص‌جهانی رقابت‌پذیری برای استعداد‌ها در سال ۲۰۲۲، جایگاه ایران در مقایسه با سال‌گذشته با سقوط ۱۲ پله‌ای همراه شده و از رتبه ۱۰۰ به رتبه ۱۱۲ تغییر کرده است.

ترکیه مقصد جذاب

از سال ۲۰۱۸، ترکیه به یکی از مقاصد اصلی ایرانیان برای سرمایه‌گذاری تبدیل شده است. به‌طوری‌که تعداد خانه‌های خریداری‌شده و شرکت‌های ثبت‌شده توسط ایرانیان، افزایش چشمگیری یافته است. ایرانیان در خرید خانه در ترکیه در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، رتبه اول را داشته‌اند؛ و براساس گزارش سالنامه مهاجرتی ایران، روسیه و ایران بیشترین خریداران خانه در ترکیه بوده اند. صلواتی همچنین تاکید می‌کند: اتفاقات پاییز امسال هم تاثیر د‌رخورتوجهی در مهاجرت خواهد داشت و نتیجه آن ۹ ماه تا یک‌سال دیگر، در بررسی‌ها مشخص خواهد شد.

چند ایرانی مهاجرت کرده‌اند؟

براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی ۲۰ کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با ۴۵۴ هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با ۱۳ هزارنفر است. پس از امارات، کشور‌های آمریکا (۳۹۷ هزار و ۷۳۵ نفر)، کانادا (۲۱۳ هزار و ۱۶۰ نفر)، آلمان (۲۰۳ هزار نفر)، ترکیه (۱۵۴ هزار و ۹۶۵ نفر)، بریتانیا (۸۳ هزار و ۵۳۱ نفر)، سوئد (۸۱ هزار نفر) و استرالیا (۷۷ هزار و ۷۸۰ نفر) است. بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود. البته این آمار با آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای‌عالی ایرانیان خارج از کشور که در سال ۲۰۲۰ ارائه شده و جمعیت ایرانیان مهاجر را حدود چهارمیلیون‌نفر تخمین زده است، تفاوت چشمگیری دارد.

در ادامه این گزارش آمده، بیشترین رشد صدور روادید شهروندی برای ایرانیان نسبت به سال قبل در استرالیا ۶۷ درصد و بیشترین رشد صدور روادید اقامت‌دایم و موقت در کانادا بوده است. به‌نظر می‌رسد، کاهش ۵۴ درصدی دریافت روادید‌موقت کاری و تحصیلی ایرانیان در آمریکا با مقاصدی مانند کانادا جایگزین شده که موجب رشد زیاد دریافت اقامت‌موقت توسط ایرانیان در این کشور شده است. از مهم‌ترین مقاصد اقامت‌موقت ایرانیان، آلمان و کاناداست و پس از آن مجموع دیگر کشور‌های اروپایی قرار دارد.

فصل مهاجرت‌های بازگشتی

براساس این گزارش، تحلیل یافته‌های گالوپ در سال ۲۰۱۸ حاکی از آن است که میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی یک درصد است که در مقایسه با میانگین جهانی ۷ درصد، فاصله شایان توجهی دارد. در ادامه این گزارش به جایگاه مهاجرپذیری و مهاجرفرستی ایران در مقایسه با کشور‌های منطقه در سال ۲۰۲۰ اشاره شده که در آن جایگاه مهاجرفرستی ایران از میان ۲۳۲ کشور، ۵۴ است و سهم مهاجران خروجی از کل جمعیت ۲/۲، رتبه مهاجرپذیری ۲۳، جمعیت مهاجران ورودی دومیلیون و ۷۹۷ هزار و ۲۳۲ نفر، همچنین سهم مهاجران ورودی از کل جمعیت برای ایران ۳/۳ است.