یکى از زیباترین جلوه هاى رابطه عاشقانه با خدا و اساسى ترین راههاى سیر و سلوک، ذکر و یاد خداست؛ از این جهت است که خداوند بلندمرتبه بندگان مؤمن خود را به ذکر زیاد سفارش میکند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً».
از آن جا که ذکر از جمله عبادتهای خداوند است؛ مثل دیگر عبادات به انواع متعددی تقسیم میشود؛ مانند ذکر عام و ذکر خاص؛ ذکر عام اختصاص به موجود معینی ندارد، بلکه در هر چیزی یافت میشود، یعنی تمام اشیاء با یاد خدا به سر میبرند. ذکر خاص، ویژۀ نوع معین از مخلوقات است؛ مثل یادآوری خاص فرشته یا خاص انسان. ذکر گاهی قلبی و گاهی زبانی است، اما اینگونه تقسیمی مختص انسان نیست؛ برای این که موجودات دارای شعور دیگر هم گاهی به یاد خدا هستند که همان ذکر قلب آنها است و گاهی به زبان اختصاصی خود به نام و یاد خدا به ذکرند که همان ذکر زبانی آنها است.
به دلیل اینکهعوامل غفلت در زندگى مادى بسیار زیادند و تیرهاى تحریک شیاطین از هر سو به طرف انسان پرتاب میشود براى مبارزه با آن راهى جز"ذکر کثیر" نیست. " ذکر کثیر" به معنى واقعى کلمه یعنى" توجه با تمام وجود به خداوند" نه تنها با زبان و لقلقه لسان. ذکر کثیرى که در تمامی اعمال انسان پرتوافکن باشد، و نور و روشنایى بر آنها بپاشد. به این ترتیب قرآن تمامی مؤمنان را در این آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً» مکلف مى کند که در همه حال به یاد خدا باشید. در زمان نیایش یاد وی کنید و حضور قلب و خلوص داشته باشید.
«ذکر کثیر» به معناى واقعى کلمه؛ یعنى توجه به خداوند با تمام وجود، در تمام حالات؛ ذکر کثیرى که در تمامی اعمال و رفتار انسان تجلی پیدا کند؛ به هنگام نیایش با حضور قلب و اخلاص؛ به موقع نعمت با یاد خدا و شکرگزاری؛ در هنگام گرفتاری و سختیهای با صبر و شکیبایی؛
با توجه به این معنا است که پیغمبر اکرم (ص) در پاسخ به پرسشی در رابطه با اینکه در روز رستاخیز کدامیک از انسانها از مقام والاتری برخوردارند؟ پاسخ فرمود:آنها که خدا را بسیار یاد میکنند: «اى العباد افضل درجة عند اللَّه یوم القیامة؟ الذاکرون اللَّه کثیرا». با این وجود ارزیابی اینکه چه کسی بیشتر از سایرین به یاد خدا است، امری نسبی خواهد بود؛ یعنی شخصی میتواند در قیاس با بعضی اشخاص، بیشتر از آنان به یاد خدا باشد، ولی در عین حال گروهی دیگر هم وجود داشته باشند که بیشتر از وی به یاد خدا هستند. در همین راستا میتوان «ذکر کثیر» را در درجات مختلفی دسته بندی کرد و روایات و گزارشهایی که در این مورد آمده و اختلافهایی با هم دارند، به احتمال زیاد ناظر به همین تفاوتها و ظرفیتها در اشخاص میباشند.
برخی معتقدند منظور از یادآوری کثیر، تسبیح حضرت زهرا (س) است
۱. بنده هیچوقت خدا را فراموش نکند. بر اساس این معنی، هدف از ذکر کثیر، توجه قلبى است که مؤمن بایستى مدام و در تمامی حال به یاد حق تعالى باشد؛ برای این که که یادآوری زبانی دائمى نمیشود.
۲. منظور از ذکر کثیر آن است که انسان به یاد اسما و صفتهای حسنای الهی هم باشد.
۳. ذکر کثیر آن است که در همه حال بگوید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».
۴. هر موقع بنده در شبانه روز صد بار به یاد خدا باشد، ذکر کثیر نموده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع... قَالَ إِذَا ذَکَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِی الْیَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ کَانَ ذَلِکَ کَثِیراً».
۵. از امام صادق (ع) سؤال شد، کمترین مقدار ذکر کثیر چیست؟ فرمود: گفتن سی مرتبه تسبیح پس از هر نماز است: «قُلْتُ:مَا أَدْنَى الذِّکْرِ الْکَثِیرِ؟ فَقَالَ التَّسْبِیحُ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلَاةٍ ثَلَاثِینَ مَرَّةً».
۶. منظور از یادآوری کثیر، تسبیح حضرت زهرا (س) است: «تَسْبِیحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع مِنَ الذِّکْرِ الْکَثِیرِ»؛ یعنی کسی که تسبیحات حضرت زهرا (س) را بگوید، جزء کسانی است که خدا را بسیار یاد نموده است.
گفتنی است که از ابن عبّاس نقل شده است: هر دستورى را که خداوند مقرّر فرموده، حدّ و حدودى دارد، و به هنگام عذر، ساقط میشود، مگر ذکر خدا که نه محدود است، نه عذرى براى ترک آن وجود دارد. به هر حال، ذکر کثیر مفهومی بزرگ و نسبی دارد که کلیهی آنچه را که بعنوان مصداق بیان شده، در بر میگیرد و با آن قابل جمع است.