پل‌های ارتباطی جواد الائمه (ع) با ما ایرانی‌ها

به گزارش مجله خبری نگار، مناسبات و نامه نگاری‌های اهل بیت (ع) با ایرانیان، یکی از مهم‎ترین و در عین حال جذاب‎ترین مباحث تاریخ ایران در دوره اسلامی به شمار می‌رود. در این میان، اما امام جواد (ع) در عمر کوتاه خود، با وجود محدودیت‎های بسیار و خفقان شدیدی که در زمانه خلافت عباسی حاکم بود، به روش‌های مختلف با شیعیان ساکن در ایران ارتباط داشتند. به برکت حضور حضرت رضا (ع) پدر امام جواد (ع) در ایران، مناسبات و تعاملات امام جواد (ع) با ایرانیان در مقایسه با امامان پیش از ایشان رشد چشمگیری یافت. در همین زمینه سید محمود سامانی در گزارشی پژوهشی، به اوایل قرن سوم هجری رفته و از لابه‎لای تاریخ کم و کیف ارتباط و تعامل امام جواد (ع) با شیعیان ساکن در قم، همدان و ری را یافته است؛ ارتباطی که در شکل‌های مختلف همچون مکاتبات و نامه نگاری‌ها و روابط مالی و تعیین وکیل نمایان شده است که در ادامه بخش‌هایی از آن را می‎خوانید:

امام جواد (ع) و مهم‏ترین کانون تشیع ایران

بی تردید قم یکی کانون‌های مهم تشیع در جهان قرن دوم و سوم هجری بوده است. قمی‌ها از عصر صادقین (ع) با ائمه اطهار (ع) مکاتبه و ارتباط داشته اند و در این میان زکریا بن آدم بن عبدا... بن سعد اشعری قمی، صالح بن محمد بن سهل، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، از چهره‌های برجسته اصحاب امامان امامیه به شمار می‌آیند.

بنابر نقلی، هنگامی که امام جواد (ع) از گرفتاری مردم قم در پی قیام آنان بر ضد حکومت که ظاهرا در اعتراض به سنگینی مالیات بوده است، آگاهی یافت، دعا فرمود که خداوند آنان را از این گرفتاری نجات دهد [۱]. در قیام مردم قم یکی از وکلای امام (ع) به نام یحیی بن عمران به قتل رسید [۲]و برخی از مهره‌های قیام به مصر تبعید شدند که در میان ایشان جعفر بن داود قمی حضور داشت. [۳]وی از تبعید فرار کرد و لشکر مأمون را در قم شکست داد. جاسم حسین، ماجرای تزویج دختر مأمون به امام جواد (ع) را در ارتباط با فرونشاندن قیام قمی‏ها عنوان کرده است. [۴]

بر اساس این تحلیل، مأمون که این فعالیت‌ها و قیام را مرتبط با آن حضرت می‏دانست (هرچند منابع امامیه در این باره ساکت است) در نظر داشت این اقدامات را از طریق امام خاتمه دهد؛ بنابراین او را نزد خود فراخواند و به امام (ع) خوشامد گفت و دختر خود ام الفضل را به همسری او درآورد؛ هرچند این ازدواج نه حمایت امامیه به مأمون را جلب کرد و نه قیام‌های قم را متوقف ساخت. [۵]آن حضرت افزون بر آن‎که در آن شهر وکیل داشت، مکاتباتی نیز با برخی از شیعیان و اصحاب خویش در این شهر داشت. پس از امام جواد (ع) نیز مناسبات معصومان (ع) با قم برقرار و در مقایسه با ادوار قبلی بیشتر شد.

همدانی‌های وکیل!

در کنار قم، همدان از شهر‌های مهم و معروف در ایران قبل و پس از اسلام است. مناسبات معصومان (ع) با این شهر از زمان امام صادق (ع) برقرار بود. در گزارشی «بنو راشد»، از خاندان‎های شناخته شده ساکن در این شهر را از زمره شیعیان و ارادتمندان به اهل بیت (ع) بر شمرده اند. [۶]همدان از جمله مناطق ایران است که برخی معصومان (ع) در آن وکیل و نماینده داشتند، چنان‎که امام جواد (ع) از طریق وکیل خود «ابراهیم بن محمد همدانی» با پیروانشان در ارتباط بود. [۷]

ابراهیم از شخصیت‌های مهمی بود که در زمره اصحاب امام رضا (ع) نیز قرار داشت. [۸]او حتی در برهه‎ای از دوران مسئولیتش، نظارت بر منطقه قم و حومه را نیز برعهده داشته است. [۹]پس از درگذشت ابراهیم، برخی از فرزندان و نوادگان او نیز وکالت را عهده‎دار بودند. [۱۰]تاریخ ولادت و وفات ابراهیم به درستی روشن نیست. اما او از چهره‌های برجسته و از اصحاب جلیل‏القدر و مورد اعتماد امام رضا، امام جواد و امام هادی (ع) بود.

ابراهیم از جانب امام جواد (ع) وکالت داشت و حضرت برای او احترام خاصی قائل بود و از دیگر وکلا و دوستان خود در آن منطقه خواسته بود با او مخالفتی نداشته باشند و از او اطاعت کنند [۱۱]. قابل یادآوری است که در میان اصحاب ائمه (ع) برخی ملقب به همدانی هستند. «ابوعبدا... هارون بن عمران همدانی» و «فرزندش ابومحمد حسن بن هارون» از وکلای ائمه (ع) در همدان بودند. [۱۲]نجاشی می‎گوید «قاسم بن محمد همدانی»، «بسطام بن علی» و «عزیز بن زهیر» کارگزاران فرعی در یک ناحیه از همدان بودند و وظیفه خود را با راهنمایی‏ها و دستور‌های حسن بن هارون بن عمران همدانی انجام می‏دادند.

مناسبات امام جواد (ع) و مردم ری

ری از شهر‌های باستانی ایران است که در سال ٢٢ هجری به دست مسلمانان فتح شد. پس از آن، بنای قدیمی آن خراب و شهر جدیدی ساخته شد. تا پیش از سقوط امویان (سال ١٣٢هـ. ق) گزارشی از ارتباط مردم این شهر با ائمه اطهار (ع) در دست نیست. حکومت کسانی مانند «کثیر بن شهاب» (از اشراف قبیله مذحج) از سوی بنی امیه را می‏توان از علل آن دانست. از این رو این دوره را می‏توان دورۀ دوری از تشیع و مذهب امامیه نامید. هرچند در اواخر حکومت بنی امیه برخی از مردم این شهر با فرزند امام سجاد (ع)، «زید بن علی» بیعت کرده بودند. پس از انقراض بنی امیه و با انتشار اخبار فضایل اهل‎بیت (ع) توسط کسانی، چون «عبدا... بن عبدالقدوس رازی» که از کوفه وارد این شهر شده بودند، تشیع آرام آرام در این شهر گسترش یافت و از این پس هیچ‎گاه از وجود شیعیان امامیه خالی نبود. هجرت کسانی، چون حضرت عبدالعظیم حسنی به ری که از شهر‌های معروف ایران بود، موجب شد تا شیعیان این نواحی در مشکلات فقهی خویش به او مراجعه کنند. حضرت عبدالعظیم شیعه امامی بود و در اثر فعالیت‌های او بود که تشیع در این دیار رو به گسترش نهاد. [۱۳]

گزارش‌ها حاکی از آن است که مناسبات معصومان (ع) با ری از زمان امام صادق (ع) برقرار شده است. چنین مناسباتی میان امام جواد (ع) و شیعیان ری نیز برقرار بود. «حرّ بن عثمان همدانی» می‎گوید: جمعی از اصحاب ما، از مردم ری، بر حضرت جواد (ع) وارد می‎شدند که در میان آنان یک نفر از پیروان مذهب زیدیه نیز حضور داشت. در این میان آن مرد زیدی، که به نحوی متوجه علم امامت آن حضرت شده بود، خطاب به امام (ع) گفت: شهادت به یگانگی خدا و نبوت پیامبرش می‏دهم و شهادت می‏دهم که شما حجت خداوند هستید. [۱۴]

[۱]. شوشتری، مجالس المؤمنین، چاپ اسلامیه، ج ١، ص ٤٢٢
[۲]ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ علامه، ج ٤، ص ٣٩٧
[۳]. طبری، تاریخ الامم و الملوک، چاپ دارالتراث، ج ٣، ص ١٠٩٣؛
[۴]. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، چاپ امیرکبیر، ص ٨٠
[۵]. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج ٣، ص ١١٠٣؛
[۶]. صدوق، کمال الدین و تمام النعمۀ، چاپ اسلامیه، ج ٢، ص ١٨٧
[۷]. رجال کشی، چاپ دانشگاه مشهد، ص ۶۱۱
[۸]رجال طوسی، چاپ مکتبۀ الحیدریه، ص ٣٦٨
[۹]مناقب آل ابی‎طالب، ج ٤، ص ٣٩٧.
[۱۰]. خوئی، معجم رجال الحدیث، چاپ آثار الشیعه، ج ١٧، ص ٢٣٥
[۱۱]مجلسی، بحارالانوار، چاپ اسلامیه، ج ٥٠، ص ١٠٩.
[۱۲]تفرشی، نقد الرجال، چاپ مؤسسه
آل البیت، ج ٤٤، ص ٢١٢
[۱۳]قمی، سفینة البحار، چاپ آستان قدس رضوی، ج ٢، ص ١٢١
[۱۴]رجال طوسی، ص ٢٠٨؛

منبع: خراسان